Cuid 1

le Dubhglas De h-Íde, LL. d.

(An Chraoibhín Aoibhinn)

I

An Sagart agus an t-Easbog.

Tháinig difir bheag éigin idir triúr mac. Mic feilméara do bhí
ionnta. Dubhairt fear aca go bhfágfadh sé an teach agus go
rachfadh sé ar oileán. Chuaidh fear eile ann a shagart, agus
d'fhan an dearbhráthair is sine anns an teach. Níor stop an
sagart óg so go ndeachaidh sé amach go B'l'áthluain anns an
gcoláiste, agus d'fhan sé ann sin i n-imtheacht cúig bliadhna, go
raibh a theurma caithte, agus bhí sé riaghalta amach 'nna shagart.
Ghleus sé é fein suas anns an gcoláiste ann sin, agus dubhairt go
rachfadh sé a-bhaile ag feuchaint a athar 's a mháthar.

Cheangail sé a chuid leabhar le chéile ann a mhála, agus thug
sé ann sin ar an mbaile. Ní raibh aon ghleus iomchair ann san
am sin ann; b'éigin do siúbhal. Shiúbhail sé ar feadh an laé go
raibh an oidhche ag teacht. Chonnairc sé solas uaidh. Chuaidh sé
chuige, agus fuair sé teach mór duine-uasail. Tháinig sé asteach
ar an tsráid agus d'iarr sé lóistin go maidin. Fuair sé sin ó'n
duine-uasal agus fáilte, agus ní raibh fhios ag an duine-uasal
creud dheunfadh sé dhó, leis an meas do bhí aige air.

Bhí an sagart 'nn a fhear breágh, agus thug inghean an duine-
uasail, taithneamh dhó, mar deurfá, nuair bhí sí a' leagan a

shuipéir - fuair sé togha suipéir. Nuair chuadar 'nna gcodladh
ann sin, chuaidh an bhean óg asteach san tseomra 'n-áit a raibh
an sagart. Thosaigh sí ag iarraidh air, an eaglais do thabhairt
suas agus í féin do phósadh. Ni raibh aon inghean ag an duine-
uasal acht í féin agus bhí an t-árus le bheith aici ar fad, agus
dubhairt sí sin leis an tsagart. 'Deir an sagart, "na' h-innis
t'inntinn dam," adeir sé, "ní 'l aon mhaith ann, tá mise pósta
cheana le Muire Máthair, agus ní bhéidh aon bhean eile go
bráth agam," adeir sé. Thug sí suas ann sin é, nuair chonnairc
sí nach raibh aon mhaith aici leis, agus d'imthigh sí. Bhí pláta
óir ann san teach, agus nuair thuit an sagart óg 'nn a chodladh,
tháinig sise ar ais arís ann a sheomra, agus chuir sí an pláta óir
a gan fhios dó ann a mhála, agus amach arís léithe.

Nuair d'éirigh sé ann sin ar maidin bhí sé d'á fhághail réidh
bheith 'g imtheacht arís. Budh aoine, lá trosgtha, do bhí ann,
acht fuair sise píosa feóla agus chuir sí asteach ann a phóca é,
a gan fhios dó. Anois bhí an fheóil agus an pláta óir aige ann a
mhála, agus d'imthigh mo dhuine bocht gan aon bhéile ar maidin.
Nuair bhí sé cúpla mile imthighthe ann san mbóthar, d'éirigh
sí agus d'innis sí d'a hathair: an fear do bhí aréir aige gur
droch-duine do bhí ann, gur ghoid sé an pláta óir agus go raibh
feóil ann a phóca ag imtheacht dó, go bfhacaidh sí féin é g'á h-ithe
agus é ag dul an bhóthair 'san maidin. Fuair an t-athair ann
sin capall réidh agus lean sé é agus tháinig sé suas leis agus
fuair sé gabhtha é, agus thug sé ar ais arís chuige féin é, gur
chuir sé fios ar na peelers. "Shaoil mise," adeir sé, "gur fear
cneasta bhí ionnat, agus rógaire thu," adeir sé.

Tugadh amach ann sin é, agus tugadh do'n jury é le n-a thry-
ál, agus frith cionntach é. Thaisbeán an t-athair amach as an
mála an pláta óir, do'n jury ar fad. Tugadh breith crochta air
ann sin. Dubhradh gur fear ar bith do rinne rud de'n tsórt sin,
nár bh-fiú é acht a cheann do chur asteach 'san gcroich agus a
chrochadh.

Bhi sé shuas ar an stage dul d'á chrochadh nuair d'iarr sé cead

labhartha os cómhair na ndaoine. Tugadh sin dó. Sheas sé suas
ann sin agus dubhairt sé leis na daoinibh uile cia bhí sé féin, agus
ca raibh sé ag dul, agus créad do rinne sé, mar do bhí sé ag dul
a-bhaile d'a athair agus d'á mháthair, agus mar thainig sé go
tigh an duine-uasail seó. "Ní'l fhios agam go ndearna mé aon
droch rud," ar sé, "acht an inghean do bhí ag an duine-uasal
so, tháinig sí asteach chugam ann san tseomra 'n-áit a raibh mé
mo chodladh, agus d'iarr sí orm an eaglais d'fhágbháil agus í
féin do phósadh, agus ni phósfainn í, agus is dóigh gur b'ise do
chuir an pláta óir agus an t-iasg ann mo mhála," agus chuaidh
sé síos ar a dhá ghlúin ann sin, agus chuir sé athchuinge ar Dhia
solus do chur chuca uile nach é féin do bhí cionntach.

"O ní iasg bhí ann do phóca chor ar bith, acht feóil," ar san
inghean.

"Is feóil, b'éidir, do chuir tusa ann, acht is iasg do fuair
mise ann," ar san sagart.

Nuair chualaidh na daoine sin, dubhairt siad an mála do thabh-
airt ann a bh-fiadhnuise, agus fuair siad gur iasg i n-áit feóla
do bhí ann. Thug siad breith ann sin an bhean óg do chrochadh
i n-áit an t-sagairt.

Do cuireadh í suas ann sin ann a áit le crochadh, agus nuair
bhí sí shuas ar an stage dul d'á crochadh, dubhairt sí leis an
sagart, do bhí shíos, "well, a dhiabhail," ar sí, "béidh tu
agam-sa ar neamh no ar talamh," agus leis sin do crochadh í.

D'imthigh an sagart leis, tar éis sin, ag tarraingt a-bhaile.
Nuair tháinig sé a-bhaile tar éis seal, fuair sé séipéal agus
paráiste, agus bhí sé go socair sásta agus bhí meas mór air ag
uile dhuine ann san áit, mar bhí sé 'nna shagart breágh ann san
b-paráiste. Bhí sé mar sin le tamall maith, go dtáinig lá ann a
n-deachaidh sé ar cuairt go duine-uasal mór do bhí ann san áit sin,
mar thiucfá féin asteach ann san ngardha so, no mar sin, agus
bhiadar ag siúbhal ann san ngardha amuigh, an duine-uasal
agus é féin. Nuair bhí sé dul suas cosáin ann san ngáirdin seó,
do casadh bean-uasal dó, agus nuair bhí sí gabhail thairis an

t-sagairt ar an gcosán, do bhuail sí buille bheag eud-trom d'á
láimh air, asteach ar a leithcinn. Is í an bhean-uasal so do
crochadh do bhí innti, acht níor aithin an sagart beó í, acht
shaoil se gur bean-uasal bhreágh eile do bhí ann.

Ghabh sí asteach ann sin ann san teach-gréine, agus ghabh
an sagart asteach ann 'nna diaigh agus rinne sé píosa comhrádh
léithe ann. Agus cosmhúil gur bhreug sí é le cómhrádh binn agus
le n-a pógaibh sul ar ghabh sé amach. Nuair bhí se féin agus í
féin réidh le chéile ann sin, agus nuair bhiadar ag imtheacht ó
n-a chéile, thionntaigh sí agus dubhairt sí, "budh chóir dhuit
aithne do bheith agad orm-sa," ar sise, "is mé an bhean do
chroch tusa; dubhairt mé leat an lá sin go mbeitheá agam-sa
fós, agus béidh tu. Tháinig mé chugad anois le do dhamnughadh"
Ann sin d'imthigh uaidh as a amharc.

Thug sé é féin suas ann sin, dubhairt sé go raibh sé damanta
go bráth. Ni raibh sé ag fághail suaimhnis ann sin, i siúbhal
oidhche ná laé, leis an bhfaitchios do bhí air, faoi í do chasadh
leis ar ais. Dubhairt sé nach raibh dul ar a chúl ná ar a aghaidh
aige - go raibh sé le bheith damanta go bráth. Bhí an cuimh-
niughadh sin ag goill air, lá agus oidhche.

D'imthigh sé leis ann sin agus chuaidh sé chuig an easbog
agus d'innis sé an sgeul dó, agus rinne sé faoistin leis, agus
dubhairt sé gur casadh í air, agus gur chuir sí cathughadh air.
Ann sin dubhairt an t-easbog leis go raibh sé damanta go bráth
agus nach raibh rud ar bith san domhan le n-a shábháil, ná
ionánn a shábháil. "Ní'l aon tsúil ar bith agam", mar sin ar
san sagart. Dubhairt an t-easbog leis, "Ní'l aon tsúil ar bith
agad no go bhfághaidh tu ualach beag snáthaide céimbric - na
snáthaide is caoile ar bith - agus go bhfágh' tu long, agus go
dtéidh tu amach ar fairrge, agus dá réir mar shiúbhalfas tu ceud
slat ar an bhfairrge snáthaid do chathadh uait as an luing
amach. Bí 'g imtheacht ann sin," ar sé, "go bráth," ar sé,
"no go mbéidh a n-deire sin caithte amach agad. Muna bhfuil
tu ionnán iad sin uile do chruinniughadh suas as an bhfairrge

agus iad uile do thabhairt chugam-sa ar ais arís ann so, béidh
tu caillte go bráth."

"Well sin rud nach ndeunfaidh mise choidhche, tá sé sin
cliste orm a dheunamh," ar san sagart.

Fuair sé long agus na snáthaide agus d'imthigh amach ar
fairrge. Dá reir mar shiúbhalfadh sé píosa, chaitheadh sé snáthaid
uaidh. Bhí sé ar siúbhal go raibh sé an-fhada as an tir, go raibh
an tsnáthaid deire caithte uaidh. 'San am a raibh deire na snáthaid
caithte uaidh bhí a bheatha féin caithte, mar nach raibh aon rud
le n-ithe aige. Chaith sé tri lá ann sin 'nna sheasamh gan greim,
gan blogam, gan deoch, ná fághail air.

Ann sin, an tríomhadh lá, chonnairc sé talamh tirm uaidh
anonn. "Rachaidh mé," adeir sé, "chuig an talamh tirm úd
thall, agus b'éidir go bhfághamaoid rud éigin ann a íosamaoid."
Bhí an fear ar bealach do bheith caillte. Tharraing sé ar an áit
agus shiúbhail sé amach ar talamh tirm. Chaith sé ó'n dó-déug
ann san lá ag siúbhal go raibh sé 'nna h-ocht a clog ann san
oidhche. Nuair bhí an oidhche ann sin tuitte dubh, fuair sé é féin
i gcoill mhóir, agus chonnairc sé solas uaidh ann san gcoill agus
tharraing sé air. Bhí dá r'eug cailín beag ann sin roimhe agus
teine mhaith aca, agus d'iarr sé greim le n-ithe orra ar son De.
Frith greim le n-ithe réidh dhó. Fuair sé ann sin suipéar maith,
agus nuair bhí an suipéar ithte aige, thosaigh sé ag caint leó,
agus ag innseacht dóibh cia an chaoi ar fhág sé an baile, agus
creud do rinne sé as bealach, agus an breitheamhnas aithrighe do
cuireadh air leis an easbog, agus mar b' éigin dó dul amach ar
fairrge agus na snáthaide do chathadh uaidh.

"Go raigh (?) (bhfóiridh) Dia ort a dhuine bhoicht," ar
sa ceann de na mnáibh, "is cruaidh an breitheamhnas-aithrighe
cuireadh ort."

Adeir sé, "tá faitchios orm nach rachaidh mé ar ais go bráth,
ní 'l súil agam leis. Bhfuil tuairisg ar bith agaibh dam o fhlaitheas
anuas cá bhfághaidh mé an duine innseóchas dam an sábhálfaidh
mé mé féin as na peacaidh' atá deunta agam.

"Ní 'l fhios agam," ar cailín beag aca, "acht tá aifrionn
ann san teach so againn uile lá 'san mbliadhain ag a dó-deug a
chlog. Tagann sagart ann ag léigheadh aifrinn dúinn agus muna
bhfuil an sagart sin ionnánn a innseacht duit, ní'l aon mhaith
dhuit dul ar ais go bráth."

Bhi an sagart bocht tuirseach ann sin agus chuaidh sé ann a
chodladh. Well anois bhí sé chomh tuirseach sin nár airigh sé
éirighe, agus nár airigh sé an sagart ann san teach ag léigheadh
an aifrinn go raibh an t-aifrionn léighte agus an sagart imthighthe.
Dhúisigh sé ann sin agus d'fhiafruigh sé ar mhnaoi aca an dtáinig
an sagart fós. Dubhairt sí go dtáinig agus go raibh aifrionn
léighte aige agus é imthighthe. Bhí trioblóid mhór air ann sin
agus catha (?) andhiaigh an tsagairt.

Anois le faitchios go nach ndúiseóchadh sé an lá ar n-a
mhárach, thug sé asteach cliath agus luidh sé síos ar an gcliath,
i riocht nach mbeidheadh, shaoil sé, suaimhneas ar bith le
fághail aige. Do ghoill an codladh air chomh mór sin, 'nna dhéigh
sin, nár airigh sé éirighe go raibh an t-aifrionn léighte agus an
sagart imthighthe an darna lá. Bhí dá lá caillte aige anois agus
dubhairt na cailinidh leis muna bhfághadh sé an sagart an
tríomhadh lá gur b'éigin dó dul ó n-a measg féin. Chuaidh sé
amach ann sin agus thug sé leabuidh drisneacha asteach, a raibh
deilgne ann ag gortughadh a chraicinn, agus luidh sé síos orra,
gan a léine, ann san gclúid, agus le uile shórt pionnúis do bhí
sé ag cur air féin , do chongbhaigh sé é féin ann a dhúiseacht
ar feadh na h-oidche no go dtáinig an sagart. Do léigh an
sagart sin an t-aifrionn agus nuair bhí sé léighte aige agus é ag
imtheacht, chuaidh mo dhuine bocht suas chuige agus d'iarr air
fanamhaint, go raibh sgeul aige le n-innsint dó, agus d'innis
sé dhó ann sin an chaoi (ann) a raibh sé, agus an breitheamhnas
aithrighe do bhí air, agus mar d'fhág sé an baile agus mar
chaith sé na snáthaide 'nn a dhiaigh anns an bhfairrge, agus uile
shórt do ghabh sé thríd.

Naomh do bhí ann san sagart sin do léigh an t-aifrionn, agus

nuair chualaidh sé an méad do bhí ag an sagart le n-innsint dó;
"amárach" adeir an naomh leis "teirigh suas ann a leitheid seó
de shráid" do bhí ann san mbaile mór ann san tír sin. "Tá bean ann
sin," - adeir sé - "ag díol iasganna, agus an cheud cheann a
mbeurfaidh tu air, tabhair leat é. Tuistiún a bhainfeas an bhean
díot ar an iasg, agus so tuistiún duit le tabhairt dí; agus nuair
bhéidheas an t-iasg ceannaighthe agad, fosgail air, agus ní'l aon
snáthaid da 'r chaith tu ann san bhfairrge nach bhfuil astigh ann
a bholg. Fág an t-iasg do dhiaigh ann sin; tá gach (rud) a theas-
tuigheas uait ann a bholg: tabhair leat na snáthaide acht fág an
t-iasg." D'imthigh an naomh uaidh ann sin.

Chuaidh an sagart do'n tsráid sin a raibh an bhean innti, ag
díol iasg, mar d'ordaigh an naomh, agus cheannaigh sé an cheud
iasg do rug sé air, agus d'fhosgail sé air, agus bhain sé amach
an rud do bhí ann a bholg, agus fuair sé na snáthaide ann mar
dubhairt an naomh leis. Rug sé leis iad agus d'fhág sé an t-iasg
'nna dhiaigh. Thionntaigh sé ar ais go dtáinig sé chuig an teach
arís. Chaith sé an oidhche sin ann go maidin. D'éirigh sé
an lá ar n-a mhárach, agus nuair bhí a chuid aige, d'fhág sé a
bheannacht leis na mnáibh, agus thug sé a aghaidh ar an mbaile
aige féin.

Bhí sé ar siúbhal ann sin go dtáinig sé a-bhaile aige féin. Nuair
chualaidh an t-easbog do chuir an breitheamhnas aithrighe air, go
dtáinig sé a-bhaile, chuaidh sé ar cuairt chuige.

"Tháinig tu a-bhaile", adeir an t-easbog.

"Tháingeas", ar sé.

"Agus na snáthaide leat?" ar san t-easbog.

"'Seadh," ar san sagart, "seó iad." "Maiseadh is mó na
peacaidh atá orm-sa," ar san t-easbog, "'ná atá ort-sa."

Ni raibh aon suaimhneas ar an easbog ann sin, go ndeachaidh
sé chuig an Pápa, agus d'innis sé dó gur chuir sé an breitheamhnas
aithrighe seó ar an sagart, "agus ní raibh súil agam go dtiucfadh
sé ar ais go bráth go mbáithfidhe é," ar sé.

"Caithfidh tu an breitheamhnas-aithrighe do chuir tu ar an

sagart, chur ort fein anois," ar san Pápa, "agus an t-aistear
ceudna dheunamh. Tá an fear naomhtha," adeir sé.

D'imthigh an t-easbog agus chuaidh sé ar an aistear ceudna,
agus ní tháinig sé a-bhaile ó shoin.

II

Éirighe Chuinn faoi na gabhair.

Ní 'l aon oidhche Mhártain tháinig ariamh nach marbhóchadh
Conn mart no caora. An cheud bhean do bhí aige cailleadh í, agus
phós sé arís - agus an cheud bhean do bhí aige níor chuir sí
suas ariamh do'n mhart do mharbhadh. Acht an dara bean so do
phós sé arís chuir sí anaghaidh an mart do mharbhadh, chor ar
bith.

Chuadar thar a chéile le caint, agus mar sin féin thug sé asteach
an mart agus mharbh sé é gan bhuidheachas di. Nuair bhí an
mart marbh, "go dtachtaidh an diabhal," ar san bhean, "an
cheud duine íosfas greim dé."

(Do) feannadh an mart ann sin agus chuaidh pota dhó síos,
oidhche Mhártain, agus d' freastail sí ar an bpota go maith
chomh fhad a's bhí sé (ag) bruith. Agus nuair bhí sé bruithte,
thóg sí é agus thug sí soir an pota, agus 's é an cheud rud rinne
sí - a lámh (do) chur síos ann san bpota agus píosa de 'n fheóil
do thógbháil agus do chur ann a beul.

Thacht an greim í.

Bhí sí shoir o na daoinibh, agus níor airigh an cómhluadar d'á
tachtadh í, chor ar bith. B' fhada leó bhí sí shoir díobh gan
caint do dheunamh, agus d'fheucadar créad do bhí d' á congbháil
agus fuaradar tachta í.

"'S fíor sin," adeir Mártain, "bíonn uair na h-athchuinge
ann, sin an athchuinge rinne sí - an cheud duine d'íosfadh
píosa de'n mhart, go dtachtfaidhe é."

Chuaidh an sgeul amach tríd an mbaile gur éirigh an saothar
léithe. Tóraigheadh í agus lá ar na mhárach cuireadh í.

'R éis í (do) chur ag an roilig, tháinig siad a-bhaile. Chuaidh
Mártain agus Conn d'á dteach féin. Bhí an trathnóna ann, an
t-am sin, agus chuir siad a suipéar síos. Nuair bhí an suipéar
ithte aca agus iad ag dul a' codladh, bhuail sí an dorus agus
d'iarr sí a leigean asteach.

"Seó an bhean d' fhágamar ag an roilig," ar san mac,
"aithnighim a glór, agus tá eagla orm."

"Má 's í, ná leig asteach í," ar san t-athair.

"Tiucfaidh sí asteach gan buidheachas dam," ar san mac.

D'éirigh an mac mar sin féin, agus leig sé asteach í, agus le
teannadh uathbháis do bhí ag an mac roimpi chuaidh sé ar
chúl an dorais nuair d'fhosgail sé é. Agus 'sé an áit chuaidh
sise t' r éis a leigean asteach - suas san tseomra chuig an
athair, agus mharbh sí an t-athair.

Nuair fuair an mac ann san tseomra í, agus nuair chualaidh
sé an sgread do chuir an t-athair as, rith sé féin amach, agus
chuaidh sé asteach i dteachín a mbidheadh gabhair agus pocaide
gabhair ann, agus chuir sé é féin a bfholach ann sín.

Nuair bhí an t-athair marbh aici, chuaidh sí ag leanamhaint
an mhic le n-a mharbhadh chomh maith leis an athair, agus
tháinig sí go dorus botháinin na ngabhar 'n áit a raibh an mac
astigh, acht nuair shaoil sí teacht asteach sheas an pocaide roimpi,
agus bhuail sé poc d'a adhairc uirri agus chuir sé amach í.

Chas sí arís ag teacht asteach agus an pocaide ann san dorus
roimpi, agus gach am do dheunfadh sí iarraidh ar teacht asteach
do bhuailfeadh an pocaide adharc uirri d'á tiomáint amach arís.
Lean sí do'n obair sin go dti a dó a chlog 'san oidche, agus nuair
nár bhféidir léithi teacht asteach b'éigin dí imtheacht, agus
bhí an mac sábhálta an oidche sin.

Nuair tháinig an lá ar maidin d'imthigh an mac leis ag géir-
imtheacht uaithi - nach bhfághadh sí amach é, agus chaith sé
an lá ag siúbhal go dti oidhche. Nuair bhí an oidhche ag tuitim,
tháinig sé asteach ar shráid fheilméir agus d'iarr sé lóistin air,
go maidin. Fuair sé sin.

Bhi sé 'r éis a shuipéir agus é (ag) brath ar dhul a codladh an
t-am a tháinig sí seó do bhí 'nna dhiaigh go dti an geata, agus
thosaigh sí ag tuargaint an gheata, ag iarraidh fághail asteach.

"Gabh 'mach," ar fear a tighe leis an mbuachaill do bhí
aige, "agus féach cia tá ag an ngeata."

Ghabh an buachaill sin amach, agus mharbh sí é.

"Gabh amach," ar sé leis an gcailín, "agus féach cia sin tá
ag an ngeata."

Chuaidh an cailín amach agus mharbh sí í.

"O ná leig aon duine eile amach," ar Conn, "tá fhios agam-
sa cia tá ann; sin ainspiorad atá ag leanamhaint mo dhiaigh agus
mharbhóchadh sí an domhan dá mbeurfadh sí orra."

Bhí faitchios mór ar gach uile dhuine do bhí ann san teach
nuair chualaidh siad sin, agus bhí sise amuigh ag tuargaint an
gheata ag tabhairt gach uile bhuille dhó. Ann sin do sgaoil an
feilméar amach péire madraidh fiadháine do bhí aige, agus bhí
muinntir an tighe ag éisteacht le toran na troide sin ar feadh
na h-oidhche, agus le gach sgread agus béic do chuir siad asta
agus iad ag gabháil d'á cheile.

Ar mhaidin an laé ghlais, frith í féin agus an péire madraidh
marbh ag an ngeata.

Bhí náire mhór ar Chonn ann sin, mar gheall ar an saothar do
bhí deunta aige - an cailín agus an buachaill do bheith marbh
mar gheall air féin. D'fhág sé teach an fheilméir agus thionntaigh
sé ar ais; agus casadh bean ar an mbóthair dó, agus d'fhiafruigh
sí cá raibh sé dul, agus d'innis sé dí go raibh sé ag filleadh a-
bhaile agus go raibh buachaill agus cailín marbh mar gheall air
féin. Creidim gur b'í a mháthair féin d' imthigh as a saoghal
roimhe seó, do casadh dó ann sin. Thug sí buideull dó agus

dubhairt sí leis filleadh arís, agus braon d'á raibh 'san mbuideull
do chur i mbeul gach duine de'n bheirt do marbhaigheadh an
oidhche roimhe, agus b'fhéidir go ndeunfadh sé níos féarr iad.

Chuaidh sé ar ais arís go teach an fheilméir, agus chuir sé
braon as an mbuideull i mbeul an chailín agus sheas sí suas
chomh maith agus bhí sí ariamh. Rinne sé an rud ceudna leis
an mbuachaill ann sin. D'fhág sé an feilméar ann sin agus
chuaidh sé a-bhaile go teach a athar. Chuir sé an t-athair, agus
do chómhnuigh sé féin ann san teach. Ní tháinig aon droch-rud
ag cur buaidheartha air ó shoin.

III

Seághan Tinncéar.

Beirt bhocht do bhí ann san bhfear agus ann san mnaoi. Ní
raibh slighe ar bith ann san domhan aige acht a lá páidhe, dul
anonn agus dul anall, agus ag saothrughadh a laé ó áit go
h-áit.

Tháinig tús an fhóghmhair anois, agus chuaidh sé asteach
chuig an mbean (mnaoi) agus dubhairt sé léithi - 'sé an t-ainm
do bhí ar an mbean Eilis - "Eilis," adeir sé, "seas suas,"
adeir sé, "agus deun mo bhéile dham, go rachaidh mé go Cill
Dara amárach."

Rinne Eilís an béile dhó chomh maith agus bhí sé aici, agus
nigh sí a's ghlan sí é, agus chuir sí bríste maith glan air, agus
fuair sé féin réidh le bheith 'g imtheacht, agus d'imthigh mo
dhuine bocht, d'imthigh sé leis. Ní raibh lón ar bith aige ag
imtheacht ann sin, acht ceithre scillinn mar chostas.

Bhí sé ag imtheacht ann sin agus ag siúbhal no go dtáinig sé
go mullach droichid agus baineadh truisle as, agus cuireadh ar

a leath-ghlúin é. "O maiseadh," adeir sé, "go mbrisfidh an
diabhal mo mhuineul nuair ghabhas mé an bealach so arís."

D'imthigh sé ann sin agus níor chómhnaigh sé go dtáinig sé
asteach go Cill-Dara, agus shocraigh sé le feilméar ann, agus
chaith sé ceithre bliadhna aige gan teacht a-bhaile, chor ar bith.
Níor thóg sé aon leithphighin ó'n bhfeilméar i n-imtheacht na
ceithre bliadhan acht oiread 's do chuir eudach air. Anois i
gceann na ceithre bliadhan, chuir sé ann a cheann, é bheith dul
a-bhaile arís. Agus sé r'd do bhí ann san mbliadhain dó, cúig
púnta. Agus cosmhúil, nuair chuir sé ann a cheann bheith 'g
imtheacht, go dubhairt sé leis an bhfeilméar agus le bean an
fheilméir go raibh sé le bheith 'g imtheacht ar maidin. Thugadar
a chuid airgid dó ann sin. Thug sé ann sin ar a bhaile, agus
cúig púnta deug do bhí aige, ag teacht a-bhaile dhó. Níor chaith
sé acht cúig púnta ar a eudach c'fhad a's bhí sé leis an
bhfeilméar.

Bhí sé ag teacht agus ag síor-theacht leis, ann san mbóthar
ann sin, no go dtáinig sé go coirneull ceithre bóthar. Casadh
duine bocht dó agus d'iarr déirc air. "Go mbeannaighidh Dia
dhuit" adeir sé.

"Go mbeannaigh Dia 'gus Muire dhuit" ar Seághan.

"I gCill Dara bhí tu?" adeir sé.

"Well seadh," deir Seághan.

"Tá airgiod mar sin agad," adeir sé, "agus tá mé ag
iarraidh mo dhéirce ort, i n-onóir do Dhia agus do Mhuire."

Thug sé déirc dó ann sin. - Cúig púnta thug sé dhó.

"Anois, a Sheághain," adeir sé, nuair bhí sé ag imtheacht
uaidh, "ní maith liom thu d'imtheacht gan luach saoruighthe
do thabhairt duit, ar son do chúig púnta, créad is mó bheidheadh
tóir agad air?" ar sé.

"Rud ar bith d'iarrfainn," ar Seághan, "neart airgid do
bheith agam dó, ann mo phóca, nuair theastuigheas uaim é, agus
rud ar bith do bheith ag cur buaidheartha orm cead do bheith
agam a dhruidmheál suas ann san mbuideull so ann mo láimh."

"Geobhaidh tu sin" ar sé.

Bhi (sé) ag imtheacht leis ann sin go dtáinig sé go coirneull
ceithre bóthar eile, agus casadh duine bocht eile dhó. "Go
mbeannaigh' Dia dhuit," ar san duine bocht. "Go mbeannaigh'
Dia 'gus Muire dhuit." "Bhí tu i gCill Dara," ar san duine
bocht. "Sin an áit do bhí mé," ar Seághan. "Má tá tu teacht
ar ais as Chill Dara ní 'l tu gan airgiod, agus tá mise ag iarraidh
mo dhéirce ort i n-onóir do Dhia agus do Mhuire." "'S gearr
go mbéidh mo chuid airgid caithte agam," deir Seághan, "acht
seó," adeir sé, ag cur na láimhe ann a phóca, "seó cúig púnta
dhuit."

Nuair thug sé dhó é, dubhairt an duine bocht, "ní maith liom
thu (d) 'imtheacht gan luach saothraighthe do thabhairt duit ar
son do chúig púnta, cia an sórt is mó chuirfeá spéis ann, do
bheith agad?" "Duine ar bith do bheidheadh ag deunamh aon
cheó as bealach liom, é do chur asteach ann mo bhudget, agus
(a) fhannacht ann sin go dtugfainn féin cead dó (d) 'imtheacht
no go leigfinn féin amach é." "Béidh sin le fághail agad"
adeir sé.

D'imthigh sé ann sin agus bhí sé ag siúbhal go ndeachaidh sé
i gcómhgar ceithre bóthar eile. Bhí duine bocht eile roimhe ann
sin. "Seó é an triómhadh fear," ar Seághan. "Go mbeannaighidh
Dia dhuit a sheághain Tinncear," ar sé, nuair tháinig Seághan
suas leis. "Go mbeannaighidh Dia 'gus Muire dhuit." "Tá tu
teacht as Chill Dara, a Sheághain," ar sé. "Tá mé, go deimhin"
ar Seághan, agus dubhairt sé leis fein "Nach maith a n-aith-
nigheann uile fear mé agus gan aithne agam-sa orra." "Tá
mise ag iarraidh mo dhéirc' ort i n-onóir do Dhia agus do Mhuire,
má tá aon airgiod leat ag teacht as Chill Dara." "O maiseadh,
tiubhraidh mé sin duit agus mo bheannacht; casadh beirt eile
orm roimhe seó agus thug mé cúig púnta do gach duine aca,

agus ag so cúig púnta dhuit-se." "Ní maith liom, a Sheághain,
thu d' imtheacht gan do luach saoruighthe, agus cia an rud is mó
do bheidheadh dúil agad ann? "Maiseadh," ar Seághan, "nuair
bhí mé ann san mbaile bhí crann ubhaill agam ar chúl an tighe
ann san ngardha, agus do bhí mé buaidheartha le gasúraibh ag
teacht ann agus ag goid na n-úbhal. Budh mhaith liom ó tá mé
dul a-bhaile anois arís, gach duine acht mé féin a leagfas a lámh
ar an gcrann sin, a lámh do ghreamughadh ann, agus gan neart
aige air féin d'imtheacht gan cead uaimse." "Geobhaidh tu sin,
a Sheághain," ar sé.

Bhi sé ag siúbhal ann sin go dtáinig sé chum an droichid air
(ar) baineadh an truisle as ag dul go Cill Dara, nuair cuireadh
ar a leathghlúin é. Cia bheidheadh 'nna sheasamh ar an droichead
roimhe acht an Diabhal. "Cia h-é thusa," ar sa' Seághan
Tinncéar. "Tá mise an Diabhal" adeir sé. "Agus creud do
chuir thusa ann so," ar Seághan. "Tá," ar sé, "nuair ghabh tu
an bealach so roimhe nach dubhairt tu dá ngabhá an bealach so
arís: go mbrisidh an Diabhal do mhuinéal?" "Dubhras," ar
Seághan. "Well tháinig mise rómhat anois go mbrisfinn do
mhuineul." "Feuch má thig leat é" ar Seághan. Do dhruid an
Diabhal anall chuige agus bhí sé dul a mharbhadh nuair dubhairt
Seágan, "Asteach leat ann mo mhála ar an móimid agus ná bí
'gam bhuaidhreadh." B'éigin do'n Diabhal dul asteach 'san mála,
mar bhí an bhuaidh sin ag Seághan.

Bhí Séaghan ag imtheacht ann sin agus an Diabhal shiar ar a
dhruim ann san mála. Nuair tháinig sé go dti an chéad droichead
eile, sheas sé ag leigean a sgith, agus bhi beirt mná ag
nigheachán ann. "Tiubhraidh mé cúig púnta dhaoibh agus
buailidh dreas maith ar mo mhála," ar sé, "leis na sliosannaibh."
Thosaigh siad d'á bhualadh. "Is cruaidhe an mála," adeir siad,
'ná an diabhal féin." "Is é an diabhal féin atá ann," ar
seághan, "agus leagaidh air." Bhuaileadar dá ríribh é ann sin
go dtugadar a sháith dhó.

Bhuail sé shiar ar a dhruim é ann sin, agus d'imthigh leis, no
go dtáinig se chuig ceartaidh. Chuaidh sé asteach 'san gceartaidh.
"Tiubhraidh mé cúig púnta dhuit," ar sé leis an ngobha, "agus
buailidh dreas maith ar mo mhála. Bhí beirt goibhne ann agus
thosaigh siad ag tuargaint an mhála." "Maiseadh," ar ceann de
na goibhnibh, "is cruaidhe do mhála 'ná an diabhal féin." "Is
é an diabhal féin atá ann," ar Seághan "agus leagaidh air agus
buailidh é." Chuir fear aca poll ann san mála leis an mbuille
thug sé dhó, agus dhearc sé asteach 'san bpoll agus chonnairc sé
súil an diabhail ar an bpoll. Bhí an prócar ann san teine agus
é dearg. Sháith an gobha asteach ar an bpoll é gur chuir sé i
súil an diabhail é agus sin é an rud d'fhág an sean diabhal caoch
ó shoin.

Thóg sé an mála air, ann sin, nuair d'fhág sé an cearta, agus
bhí sé ag imtheacht, nuair d'éirigh an diabhal, phleusg sé an
mála, agus d'imthigh sé uaidh. Tháinig Seághan a-bhaile.

I gceann ráithche nuair bhí Seághan 'san mbaile leis an
mnaoi tháinig an diabhal chuige arís. "Caithfidh tu teacht liom,
a Sheághain," ar sé, "deun t-anam," ar sé, "tiubhraidh mise
an bás duit gan cáirde."

"Rachfaidh mise leat," ar Seághan, "acht tabhair cáirde
dham go dti amárach go mbéidh gach uile shórt réidh agam,
agus rachfaidh mé leat ann sin agus fáilte."

"Ní thiubhraidh mise cáirde ar bith dhuit, lá ná uair, a
bhitheamhnaigh."

"Ní iarrfaidh mé aon cháirde ort," ar Seághan, "acht
chomh fhad agus do bheithinn ag ithe aon úbhaill amháin de 'n
chrann sin. Bain ceann dam, thu féin, agus béidh mé leat."

Do dhruid an sean-diabhal anonn do'n chrann agus rug sé ar
gheugán ag baint úbhaill dé, agus ghreamaigh sé do'n gheugán
agus níor fheud sé é féin sgaoileadh. D'fhan sé ann sin, ann san
ngeugán i n-imtheacht seacht mbliadhan.

Lá d'á raibh Seághan 'san ngardha arís leis féin, níor chuimh-
nigh sé air féin, acht chuaidh sé ag cruinniughadh cuaille

cipinidh d'Eilis mar úghdar teine dí, agus cia an geugán do
thuitfeadh dhó do bhaint d'Eilis acht an geugán a raibh an
diabhal ann.

Rinne an diabhal léim ann san spéir, "'Nois a Sheághain,"
ar sé, "bí réidh, ni rachfaidh tu ar d'aghaidh ná ar do chúl go
bráth, caithfidh tu teacht liom-sa ar an mball."

"Well rachfad," ar Seághan, "rachfaidh mé leat," adeir sé,
"acht is fada sinn ag plé le chéile agus budh chóir dúinn deoch do
bheith againn le chéile. Tá buideul maith ag Eilís agus tarr
asteach go n-ólfamaoid braon dé sul imtheóchamaoid." "Maiseadh
rachfaidh mé leat," ar san diabhal, mar bhí tart an diabhail
air, 'réis a bheith shuas ann san gcrann chomh fada sin. D'óladar
a sáith ann sin astigh i bpoll Eilís, agus nuair bhí an buideull
folamh ag an diabhal, d'éirigh sé 'nna sheasamh go mbeurfadh sé
ar phíobán Sheághain go dtachtfadh sé é. "'Steach leat 'san
mbuideull" ar Seághan, "'steach leat an móimid seo," adeir
sé, "ar shaoil tu go n-imeórá orm-sa," adeir sé. B'éigin do'n
diabhal dul asteach 'san mbuideull agus chaith sé seacht
mbliadhna astigh ann san mbuideull ag Seághan gan a leigean
amach.

Thuit amach anois go raibh clann óg ag Eilís - bhí mac aici
- agus bhí buideull a' teastál le dul a gcoinne stuif le h-agh-
aidh Eilís. Cia an buideull bheurfadh siad leó acht an buideull
a raibh an diabhal shíos ann, agus nuair bhaineadar an corca as,
d'imthigh an diabhal leis.

Bhí Seághan imthighthe (ag) tóiraigheacht cáirdis Chríosta
d'á mhac. Casadh mac Dé leis. "Go mbeannaighidh Dia dhuit,
a Sheághain," adeir sé.

"Go mbeannaighidh Dia 'gus Muire dhuit."

"Cá raibh tu dul anois? a Sheághain," adeir sé.

"Bhi mé ag tóraigheacht cairdis Chríosta do m' mhac," ar
Seághan.

"An dtiubhrá dhamh-sa é, agus rachfainn chum baistidh leis."

"Cia h-é thusa?" ar Seághan Tinncéar.

"Mise Mac Dé," ar sé.

"Maiseadh go deimhin ní thiúbhrad duit-se é," ar Seághan,
"ní fear comhthrom thu, tugann tu a seacht sáith do dhaoinibh,
agus ní thugann tu a leath-sháith do dhaoinibh eile."

D'imthigh Mac Dé.

Casadh Righ an Dómhnaigh leis ann sin agus bheannaigh siad
d'á chéile.

"Ca raibh tu dul?" ar Righ an Dómhnaigh.

"Maiseadh bhí mé dul ag tóruigheacht cáirdis Chríosta do m'
mhac."

"An dtiúbhrá dhamh-sa é?" ar san Righ an Dómhnaigh.

"Cia h-é thusa" ar Seághan.

"Mise Righ an Dómhnaigh."

"Maiseadh ní thiúbhrad," ar Seághan, "ní'l agad acht aon
lá amháin 'san tseachtmhain, agus ní'l tu ionnánn mórán maithis
do dheunamh an lá sin féin."

Thug sé eiteach dó mar sin, agus d'imthigh Righ an Dómh-
naigh uaidh.

Cia chasfaidh dhó ann sin agus é ag teacht a-bhaile acht an
Bás. (Bhí faitchios ar an diabhal dul anaice leis arís acht chuir
sé an Bás 'nna choinne). "Deun t-anam anois, a Sheághain," ar
sé, "tá tu agam."

"O ní fheudfá bás thabhairt dam anois," ar Seághan, "go
mbaistfidh mé mo mhac."

"Tá go maith, baist é," ar san Bás. "Cia chuirfeas tu chum
baisdidh leis?"

"Ní fheicim aon duine," ar Seághan, "is fearr 'ná thu féin.
Is tu is faide fhágfas beó é," ar seisean.

Nuair fuair sé an mac baistte, thug sé bás do Sheághan. Ní
leigfeadh sé dhó bheith a' magadh faoi.

Tá sgeul maith eile ann ar Mhac an Tinncéir. Bhí an mac so, 'nna dhoctúir
agus mheall sé an Bás, mar mheall an t-athair an Diabhal. Ní'l an sgeul agam,
faraor. Tá faitchios orm nach bhfuil an sgeul iomlán agam ann so, acht is mar
sin do fuaireas é.

IV

Ridire na gcleas.

Bhí feilméar (no duine-uasal) ann san tír agus ní raibh aige
acht aon mhac amháin. Tháinig sé seó (Ridire na gcleas) chuige
asteach trathnóna oidhche, agus d'iarr sé lóistin dó féin agus do'n
dá-'r-'eug do bhí i n-éinfheacht leis.

"Suarach liom mar tá sé agam le t'aghaidh," ar san feilméar,
"acht tiúbhraidh mé dhuit é agus do d' dhá'r-'eug." Frith
suipéar réidh dóibh chomh maith a's bhí sé aige, agus nuair bhí
an suipéar caithte, d'iarr an Ridire ar an dá-'r-'eug so éirighe
suas agus píosa gaisgidheachta do dheunamh do'n fhear so, ag
taisbeán na ngníomhartha bhí aca.

D'éirigh an dá-'r-'eug agus rinneadar gaisgidheacht dó, agus
ní fhaca an duine seo ariamh píosa gaisgidheachta mar iad sin,
"maiseadh," adeir an duine-uasal, fear an tighe, "níor
bhfearr liom an oiread so (de shaidhbhreas) 'ná dá mbeidheadh mo
mhac ionnánn sin (do) dheunamh."

"Leig liom-sa é," ar Ridire na gcleas, "go ceann lá agus
bliadhain, agus béidh sé chomh maith le ceachtar de na bua-
chaillibh seó atá agam."

"Leigfead," ar san duine-uasal, "acht go dtiúbhraidh tu ar
ais chugam é i gceann na bliadhna."

"O tiúbhrad," ar Ridire na gcleas, "ar ais chugad é."

Frith bréacfast ar maidin , lá ar na mhárach, dóibh nuair
bhiadar ag dul ag imtheacht, agus leig an duine-uasal an mac leó,
agus d'fhan siad amuigh lá agus bliadhain.

I gceann a' lá agus bliadhain tháinig siad arís a-bhaile chuige
agus a mhac féin i n-éinfheacht leó. Bhí sé (ag) faire orra, agus
bhí fáilte rompa aige, agus bhí oidhche mhaith aca. Nuair
bhíodar taréis a suipéir, dubhairt Ridire na gcleas leis an da-'r-'eug
éirighe suas arís agus gaisgidheacht do dheunamh do'n duine-
uasal do bhí tabhairt an tsuipéir dóibh. Anois bhí a mhac féin ann
freisin, agus bhí sé i ngar do bheith chomh maith le ceachtar aca.
"Ní'l sé 'nna ghaisgidheach fós chomh maith le mo chuid-se
fear, acht leig liom-sa é," ar Ridire na gcleas, "ar feadh lá agus
bliadhain eile."

"Leigfead," ar seisean, "acht go dtiúbhraidh tu ar ais chu-
gam é i gceann an lá agus bliadhain." Dubhairt sé go dtiúbh-
radh.

D'imthigh leó, an lá ar na mhárach 'réis bidh na maidne, agus
d-fhanadar amuigh lá agus bliadhain eile. Agus i gceann an lá
agus bliadhain chonnairc an duine-uasal an comhluadar ag teacht
chuige arís. Thug sé fáilte agus suipéar dóibh, le lúthgháire iad
do bheith ar ais arís agus a mhac leó.

Chaitheadar an suipéar, agus nuair bhíodar 'réis a suipéir,
dubhairt sé le n-a chuid fear éirighe suas agus píosa gaisg-
idheachta do dheunamh do'n duine-uasal do bhí tabhairt na
gnaoimhúileacht (?) dóibh. D'éirigh siad suas, trí fir deug,
agus bhí a mhac an fear do b'fhearr de 'n méad sin. Ní raibh
fear ar bith ionnánn ceart do bhaint dé acht Ridire na gcleas
féin.

Deir an duine-uasal, "ní'l fear ar bith aca ionnánn gaisgidh-
eacht do dheunamh le mo mhac féin."

"Ní'l, go deimhin," ar Ridire na gcleas "aon fhear ionnánn
a dheunamh acht mise; agus ma leigeann tu dhamh-sa é lá agus
bliadhain eile, béidh sé 'nna ghaisgidheach chomh maith liom
féin."

"Maiseadh, leigfead," ar san duine-uasal, "leigfidh mé leat
é," adeir sé.

Anois, níor iarr sé air an t-am so a thabhairt ar ais arís,

mar rinne sé na h-amannta eile, agus níor chuir sé ann a
gheasaibh é.

I gceann an lá agus bliadhain, bhí an duine-uasal ag fanamh-
aint agus ag súil le n-a mhac, acht ní tháinig an mac ná Ridire
na gcleas. Bhí an t-athair ann sin faoi imnidhe mhóir nach
raibh an mac ag teacht a-bhaile chuige, agus dubhairt sé:
"pé b'é áit de'n domhan a bhfuil sé, caithfidh mé a fhághail
amach."

D'imthigh sé ann sin agus bhí sé ag imtheacht gur chaith sé
trí oidhche agus trí lá ag siúbhal. Tháinig ann sin asteach i n-áit
a raibh árus breágh, agus amuigh anaghaidh an doruis mhóir
bhí trí fir deug ag bualadh báire ann; agus sheas sé ag feuchaint
ar na trí fearaibh deug d'á bualadh, agus bhí aon fhear amháin
d'á bualadh le dá-'r-'eug aca. Tháinig sé 'san áit a rabhadar
asteach ann a measg ann sin, agus 'sé a mhac féin bhí ag bualadh
na báire leis an dá-'r-'eug eile.

Chuir sé fáilte roimh an athair ann sin. "O, a athair,"
adeir sé, "ní'l aon fhághail agad orm. Ni rinne tusa,"
adeir sé, "do ghnatha (gnódh) ceart, nuair bhí tu (ag) deunamh
margaidh leisean níor iarr tu air mise (do) thabhairt ar ais
chugad."

"Is fíor sin," adeir an t-athair.

"Anois," adeir an mac, "ní bhfuighfidh feuchaint orm
anocht, acht deunfar trí colaim deug dínn agus caithfidhear
grána coirce ar an urlár agus deurfaidh Ridire na gcleas má
aithnigheann tu do mhac orra sin (= ann a measg-san) go
bhfuighfidh tu é. Ní bhéidh mise ag ithe aon ghrán agus béidh
na cinn eile ag ithe. Béidh mise dul anonn 's anall 's ag bualadh
prioca ann san gcuid eile de na colamaibh. Geobhaidh tu do roghan
agus déarfaidh tu leis gur b'é mé thógfas tu. Sin é an comartha
bheirim duit, i riocht go n-aithneochaidh tu mise ameasg na
gcolam eile, agus ma thoghann tu go ceart, béidh mé agad an
uair sin."

D'fág an mac é ann sin, agus tháinig sé asteach ann san teach,

agus chuir Ridire na gcleas fáilte roimhe. Dubhairt an duine-
uasal go dtáinig sé ag iarraidh a mhic nuair nach dtug an Ridire
ar ais leis é i gceann na bliadhna. "Níor chuir tu sin ann san
margadh," ar san Ridire, "acht ó tháinig tu chomh fada sin d'á
iarraidh, caithfidh sé bheith agad, má 's féidir leat a thoghadh
amach." Rug sé asteach ann sin é go seomra a raibh trí colaim
deug ann agus dubhairt sé leis a rogha colaim do thoghadh
amach, agus dá mbudh h-é a mhac féin do thoghfadh sé go dtiuc-
fadh leis a chongbháil. Bhí na colaim uile ag piocadh na ngrána
coirce de'n urlár acht aon cheann amháin do bhí gabhail thart
agus ag bualadh prioca ann san gcuid eile aca. Do thogh an
duine-uasal an ceann sin. "Tá do mhac gnóthaighthe agad," ar
san Ridire.

Chaith siad an oidhche sin buil (?) a chéile, agus d'imthigh an
duine-uasal agus a mhac an lá ar na mhárach agus dfhágadar
Ridire na gcleas. Nuair bhí siad ag dul a-bhaile ann sin tháinig
siad go baile-mór, agus bhí aonach ann, agus nuair bhíodar
dul asteach ann san aonach d'iarr an mac ar a athair sreang
do cheannach agus do dheunamh adhastair dhó. "Deunfaidh
mise stail díom féin," adeir sé, "agus díolfaidh tu mé ar an
aonach so. Tiucfaidh Ridire na gcleas chugad ar an aonach,
- tá sé do d' leanamhaint anois - agus ceannóchaidh sé
mise uait. Nuair bhéidheas tu i gcuma (?) a dhíol, ná tabhair
an t-adhastar uait acht congbhaigh chugad féin é, agus (is)
féidir liom-sa teacht ar ais chugad - acht an t-adhastar do
chongbháil."

Rinne an mac stail dé féin ann sin, agus fuair an t-athair
adhastar agus chuir sé air é. Tharraing sé suas ann sin ar an
aonach é, agus is gearr do bhí sé 'nna sheasamh ann sin,
nuair tháinig Ridire na gcleas chuige agus d'iarr sé cia
mhéad do bheidheadh ar an stail aige. "Trí ceud púnta"
deir an duine-uasal. "Tiubhraidh mise sin duit," deir Ridire
na gcleas; - thiubhradh sé rud ar bith dó ag súil go
bhfuighfeadh sé an mac ar ais, mar bhí fhios aige go maith

gur b'é do bhí ann san stail. "Tiubhraidh mise dhuit é ar
an airgiod sin," ar san duine-uasal, "acht ní thiúbhraidh mé
an t-adhastar." "Budh cheart an t-adhastar do thabhairt,"
ar san Ridire.

D'imthigh an Ridire ann sin agus an stail leis, agus d'imthigh
an duine-uasal ar a bhealach fein ag dul a-bhaile. Acht ní raibh
sé acht amuigh as an aonach 'san am a dtáinic an mac suas leis
arís. "A athair," adeir sé, "tá mé ar fághail andiú agad, acht
tá aonach ann a leitheid seo d'áit amárach agus rachamaoid
asteach ann."

An lá ar na mhárach, nuair bhíodar ag dul asteach ann san
aonach eile, dubhairt an mac: "Deunfaidh mé stail díom féin agus
tiucfaidh Ridire na gcleas arís dom' cheannach. Tiúbhraidh sé
airgiod air bith orm a iarrfas tu, acht cuir ann san margadh nach
dtiubhraidh tusa an t-adhastar dó." Tharraingeadar suas ar an
aonach ann sin, agus rinne sé stail dé féin agus chuir an
t-athair adhastar air agus is gearr do bhí sé ann, 'nna sheasamh,
nuair tháinig Ridire na gcleas chuige agus d'fhiafruigh sé dhé
cia mhéad do bheitheadh ar an stail aige. "Sé ceud púnta," ar
san duine-uasal. "Tiúbhraidh mise sin duit," adeir sé, "acht
ní thiúbhraidh mé an t-adhastar duit." "Budh cheart an
t-adhastar thabhairt asteach 'san margadh," ar an Ridire, acht
ní bhfuair sé é.

D'imthigh Ridire na gcleas ann sin agus an stail leis, agus
d'imthigh an duine-uasal ar a bhealach ag dul a-bhaile, acht ní
raibh sé i mbearna a' chostuim ag dul amach as an aonach am
(nuair) a dtáinig an mac arís suas leis.

"Tá go maith, athair" adeir sé, "tá an uair seó gnóthaighthe
againn, acht ní'l fhios agam creud dheunfas an lá-amárach linn.
Tá aonach ann a leitheid seó d'áit amárach agus tarróngamaoid
ann."

Chuadar mar sin ar an aonach an lá ar n-a mhárach, agus
rinne an mac stail dé féin, agus chuir an t-athair adhastar air,
agus is gearr do bhí sé 'nna sheasamh ar an aonach i n-am

tháinig Ridire na gcleas arís chuige. D'fhiafruigh an Ridire cia
mhéad do bheidheadh sé ag iarraidh ar an stail bhreágh sin do bhí
aige ann san adhastar. "Naoi gceud púnta tá mise ag iarraidh
air," ar san duine-uasal. Níor shaoil sé go dtiubhradh sé sin dó.
Acht ní chongbhóchadh airgiod ar bith an stail ó'n Ridire.
"Tiúbhraidh mé sin duit," adeir sé. Chuir sé a lámh ann a phóca
agus thug sé an naoi gceud púnta dhó, agus rug sé ar an stail leis
an láimh eile agus d'imthigh sé leis chomh luath sin gur dhearmad
an duine-uasal é do chur ann san margadh an t-adhastar thabh-
airt ar ais dó.

D'fhan sé ag súil do bhfillfeadh an mac, acht níor fhill sé. Thug
sé suas é ann sin agus dubhairt sé nach raibh aon mhaith dhó
trufón (?) (bheith an súil) go bráth eis, ná e n-a theacht ar ais
arís go bráth.

Thug Ridire na gcleas ann sin an mac leis, agus bhí sé tabhairt
uile shórt pionnúis agus droch-usáide dhó, agus ní leigfeadh sé
ar bord le aon duine ag ithe a bheatha, acht bhí sé ann sin
ceangailte, agus an lá leigfeadh sé na gaisgidhigh eile amach, ní
leigfeadh sé eisean leó. Bhí sé seal fada mar sin, agus Ridire na
gcleas ag cur droch-mheas air agus ag tabhairt uile shóirt pion-
núis dó.

Thuit sé amach gur imthigh Ridire na gcleas an lá so as baile,
agus d'fhágbhaidh sé eisean ann san bhfuinneóig is áirde 'san
teach, 'n áit nach raibh rud ar bith le fághail aige; agus é cean-
gailte ann sin, shuas i n-áirde. Agus nuair bhí uile dhuine
imthighthe ann sin, agus gan ar an t-sráid acht é féin agus an
cailín, d'iarr sé deoch uisge i n-ainm Dé ar an gcailín. Dubhairt
an cailín go mbeidheadh faitchios uirri da bhfághadh a máighistir
amach í, go marbhóchadh sé í.

"Ní chloisfidh duine ar bith go deó é," adeir sé, "ná bíodh
faitchios ar bith ort, ní mise innseóchas (= inneósas) dó é." Thug
sí suas an deoch uisge chuige ann sin, agus nuair chuir sé a
chloigionn ann san uisge, ag ól an uisge, rinne sé eascon dé féin
agus chuaidh sé síos ann san soitheach. Bhí srothán beag uisge

taobh de 'n dorus bhí (ag) rith go ndeachaidh sé asteach ann san
abhainn agus chaith sí amach ann san srothán gach a raibh
d' fhuighleach 'san soitheach aici. Bhí seisean ag imtheacht
ann sin agus é 'nna eascuin ann san abhainn, ag tarraingt
a-bhaile.

Nuair tháinig Ridire na gcleas a-bhaile, chuaidh sé suas go
bhfeicfeadh sé an fear d'fhág sé ceangailte, agus ní bhfuair sé é
roimhe ann. D'fhiafruigh sé de 'n chailín ar airigh sí ag imth-
eacht é, no ar airigh sí rud ar bith thug cead dó imtheacht.
Dubhairt an cailín nár airigh acht go dtug sí féin braon uisge
suas chuige.

"Agus cá 'r chuir tu án fuighleach do bhí agad?"
adeir sé.

"Chaith mé 'san srothán amach é," ar sise.

"Tá sé imthighthe 'nna eascuin ann san abhain," adeir sé,
"gleusaigidh suas," adeir sé, leis an dá-'r-'eug gaisgidheach,
"go leanfamaoid é."

Rinneadar dá mhadaidh deug uisge díobh féin agus leanadar
ann san abhain é; agus nuair bhíodar ag teacht suas leis ann san
abhainn d'éirigh sé 'nna eun as an abhainn ann san aér.

Nuair fuair siad sin amach gur imthigh sé as an abhainn
rinneadar dá sheabhac deug díobh féin agus d'imthigheadar
andiaigh an éin - fuiseóg do rinne sé dé féin - agus bhíodar
ag teacht suas leis.

Nuair fuair sé iad ag teannadh leis, agus nach raibh sé
ionnánn dul uatha, bhí faitchios mór air. Bhí bean ag cáthadh
amuigh ar pháirc bháin. Thuirling sé 'nuas as an aér, ó bheith
'nna eun , i ngar do'n choirce, agus rinne sé grána coirce
dhé féin.

Thuirling siad féin 'nna dhiaigh agus rinneadar dá chearc-
francach deug, (agus bhí an Ridire 'nna choileach-francach).
Thosaigheadar ag ithe an choirce ann sin agus shaoil siad
é bheith ithte aca, acht ní raibh. Bhí siad ag ithe an choirce
go raibh siad i ngar do beith sáthach.

Nuair mheas seisean go raibh a sáith ithte aca, agus nach
rabhadar ionnánn mórán eile do dheunamh, d'éirigh sé suas agus
rinne sé sionnach dé féin, agus bhain sé an cloigionn de'n dá
fhrancach deug agus de'n choileach.

Bhí cead aige dul a-bhaile d'á athair ann sin nuair bhíodar
uile marbh aige. Agus sin deire Ridire na gcleas.

V

An buachaill do bhí a bhfad air a mháthair.

A bhfad ó shoin, bhí lánamhain phósta dar b' ainm Pádraig
agus Nuala ní Chiaracháin. Bhídheadar bliadhain agus fiche pósta
gan aon chlann do bheith aca, agus bhí brón mór orra, mar
nach raibh aon oidhre aca le na gcuid saidhbhris d' fhágbháil
aige. Bhí dá acra talmhan, bó agus péire gabhar aca, agus bhí
tuairm aca go rabhadar saidhbhir.

Aon oidhche amháin, bhí Pádraig teacht a-bhaile o theach
duine mhuinntirigh, agus nuair tháinig sé chomh fada leis an
roilig mhaoil, tháinig sean duine liath amach agus dubhairt:
"Go mbeannaigh' Dia dhuit." "Go mbeannaigh' Dia 'gus Muire
dhuit," ar Pádraig. "Cad atá ag cur bróin ort?", ar san sean
duine. "Ní 'l morán go deimhin," ar Pádraig, "ni bhéidh mé
a bhfad beó, agus ní 'l mac 'ná inghean le caoineadh mo dhiaigh
nuair gheobhas mé bás." "B' éidir nach mbeidheá mar sin,"
ar san sean-duine. "Faraor! béidhead," ar Pádraig, "táim
bliadhain agus fiche pósta, agus ní 'l aon chosamlacht fós."
"Glac m'focal-sa go mbéidh mac óg ag do mhnaoi, trí ráithe
ó'n oidhche anocht." Chuaidh Pádraig a-bhaile, lúthgháireach
go leór, agus d'innis an sgeul do Nuala. "Ara! ní raibh

ann san tsean duine acht gogaille, a bhí ag deunamh magaidh
ort," ar Nuala. "Is maith an sgeuluidh an aimsir," ar
Pádraig.

Bhí go maith agus ní raibh go h-olc; seal má (sul) ndeachaidh
leith-bhliadhain thart, chonnairc Pádraig go raibh Nuala dul
oidhre do tabhairt dó, agus bhí bród mor air. Thosuigh sé ag
cur na feilme i n-ordughadh, agus ag fágbháil gach nídh réidh
le h-aghaidh an oidhre óig. An lá tháinig tinneas cloinne air
Nuala, bhí Pádraig ag cur crainn óig a láthair dorais an tighe.
Nuair tháinig an sgeul chuige go raibh mac óg ag Nuala, bhí
an oiread sin lúthgháire air gur thuit sé marbh le tinneas
croidhe.

Bhí brón mór air Nuala, agus dubhairt sí leis an naoidheanán:
"Ní choisgfidh mé thu óm' chích go mbéidh tu ionánn an crann
do bhí d' athair ag cur nuair fuair sé bás do tharraing as na
fréamhaibh."

Goireadh Páidín air an naoidheanán, agus thug an mháthair
cíoch dó go raibh sé seacht mbliadhna d'aois. Ann sin thug sí
amach é le feuchaint an raibh sé ionánn an crann do tharraing,
acht ní raibh. Níor chuir sin aon droch-mheisneach air an
mháthair, thug sí asteach é, agus thug cíoch seacht mbliadhna
eile dhó, agus ní raibh aon bhuachaill ann san tír ionánn theacht
suas leis i n-obair.

Faoi cheann deiridh na ceithre bliadhna deug thug a mháthair
amach é, le feuchaint an raibh sé ionánn an crann do thar-
raing, acht ní raibh, mar bhí an crann i n-íthir mhaith, agus
ag fás go mór. Níor chuir sin aon droch-mhisneach air an
mháthair.

Thug sí cíoch sheacht mbliadhna eile dhó, agus faoi cheann
deiridh an ama sin, bhí sé chomh mór agus chomh láidir le
fathach.

Thug an mháthair amach é agus dubhairt: "Mur (muna)
bhfuil tu ionánn an crann sin do tharraing anois, ní thiubhraidh
mé aon bhraon eile cíche dhuit." Chuir Páidín smugairle air a

lámhaibh, agus fuair greim air bhonn an chrainn. An cheud-
iarraidh do thug sé, chraith sé an talamh seacht bpéirse air gach
taoibh dé, agus leis an dara iarraidh thóg sé an crann as na
fréamhaibh, agus timchioll fiche tonna de chréafóig leis. "Grádh
mo chroidhe thu," ar san mháthair, "is fiú cíche bliadhain
agus fiche thu." "A mháthair," ar Páidín, "d'oibrigh tu go
cruaidh le biadh agus deoch do tabhairt damh-sa ó rugadh mé,
agus tá sé i n-am dam anois rud éigin do dheunamh duit-se, ann
do shean-laethibh. Is é seó an cheud-chrann do tharraing mé
agus deunfaidh mé maide láimhe dham féin dé." Ann sin fuair
sé sábh agus tuagh, agus ghearr an crann, ag fágbháil timchioll
fiche troigh de 'n bhonn, agus bhí cnap air, chomh mór le túr de
na túraibh cruinne do bhídheadh i n-Éirinn an t-am sin. Bhí os
cionn tonna meadhacain ann san maide láimhe nuair bhí sé
gleusta ag Páidín.

Air maidin, lá air na mhárach, fuair Páidín greim air a
mhaide, d'fhág a bheannacht ag a mháthair, agus d'imthigh ag
tóruigheacht seirbhíse. Bhí sé ag siúbhal go dtáinig sé go
caisleán rígh Laighin. D'fhiafruigh an rígh dhé cad do bhí sé ag
iarraidh. "Ag iarraidh oibre, má sé do thoil," ar Páidín. "Bfuil
aon cheird agad?" ar san rígh. "Ní 'l," ar Páidín, "acht tig
liom obair air bith dá ndearnaidh fear ariamh dheunamh."
"Deunfaidh mé margadh leat," ar san rígh, "má thig leat
uile nidh a ordóchas mise dhuit a dheunamh air fead sé mí,
bheurfaidh mé do mheadhachan féin d'ór duit, agus m'inghean
mar mhnaoi-phósta, acht muna dtig leat gach nidh do dheu-
namh, caillfidh tu do cheann." "Táim sásta leis an margadh
sin," ar Páidín. "Teidh asteach 'san sgioból, agus bí ag
bualadh coirce do na ba (buaibh) go mbéidh do cheud-phronn
réidh."

Chuaid Páidín asteach agus fuair an súiste, acht ní raibh an
súistín acht mar thraithnin i láimh Phádraig, agus dubhairt sé
leis féin, "is fearr mo mhaide-láimh' na an gleus sin." Thosuigh
sé ag bualadh leis an maide-láimh' agus níor bhfad go raibh an

méad a bhí ann san sgioból buailte aige. Ann sin chuaidh sé
amach ann san ngardha agus thosuigh ag bualadh na stáca
coirce agus cruithneachta, gur chuir sé cítheanna gráin air
feadh na tíre. Tháinig an rígh amach agus dubhairt, "Coisg
do lámh, adeirim, no sgriosfaidh tu mé. Téidh agus beir
cúpla buiceud uisge chum na searbhfhóganta as an loch úd
shíos, agus béidh an leite fuar go leór nuair thiucfas tu air
ais." D'fheuch Páidín thart, agus chonnairc sé dá bháirille
mór folamh, le cois balla. Fuair sé greim orra, ceann aca ann
gach láimh, chuaidh chum an locha, agus thug iad líonta go
cúl dorais an chaisleáin. Bhí ionghantas air an rígh nuair chon-
nairc sé Pádraig ag teacht, agus dubhairt sé leis: "Téidh
asteach, tá an leite réidh dhuit." Chuaidh Páidín asteach,
agus chuaidh an rígh chum Daill ghlic do bhí aige, agus
d'innis sé dhó an margadh do rinne sé le Páidín, agus d'fhia-
fruigh sé dhé, creud do budh chóir dó thabhairt le deunamh
do Pháidín. "Abair leis dul síos agus an loch do thaodhmadh,
agus é do bheith deunta aige, seal má dtéidh an ghrian faoi, an
trathnóna so."

Ghair an rígh ar Pháidín agus dubhairt leis . "Taodhm an loch
sin shíos agus bíodh sé deunta agad seal má dtéidh an ghrian faoi
an trathnóna so." "Maith go léor," ar Páidín, "acht cia an
áit a chuirfeas mé an t-uisge?" "Cuir ann san ngleann mór atá
i ngar do'n loch é," ar san rígh. Ní raibh idir an gleann agus an
loch acht sgonsa, agus bhídheadh na daoine ag deunamh
bóthair-coise dhé. Fuair Páidín buiceud, picóid agus láidhe, agus
chuaidh chum an locha. Bhí bonn an ghleanna cothrom le bonn
an locha. Chuaidh Páidín asteach 'san ngleann agus rinne poll
asteach go bonn an locha. Ann sin chuir sé a bheul ar an bpoll,
tharraing anál fada, agus níor fhág sé braon uisge, iasg, ná bád,
ann san loch, nár tharraing sé tríd a chorp amach ar an
taoibh shiar, agus asteach 'sa' ngleann. Ann sin dhún sé suas an
poll.

Nuair d'fheuch an rígh síos, chonnairc sé an loch chomh tirm

le bois do láimhe, agus níor bfhad go dtáinig Páidín chuige
agus dubhairt: "Tá an obair sin críochnuighthe, cad deun-
fas mé dhuit anois?" "Ní 'l aon rud eile le deunamh agad
andiú, acht béidh neart agad le deunamh amárach." An
oidhche sin, chuir an rígh fios air an nDall glic, agus d'innis
dó an chaoi ar thaodhm Páidín an loch, agus nach raibh fhios
aige creud do bhéarfadh sé dhó le deunamh. "Tá fhios agam-
sa an nidh nach mbéidh sé ionánn a dheunamh, air maidin
amárach, tabhair sgríbhinn dó chum do dhearbhráthar i
nGaillimh, agus abair leis dá fhichid tonna cruithneachta do
thabhairt chugad, agus do bheith air ais ann so faoi cheann
ceithre uaire air fhichid. Tabhair an seanláir agus an cháirt
dó, agus tig leat bheith cinnte nach dtiucfaidh sé air ais." Air
maidin, lá ar na mhárach, ghair an rígh Páidín, agus thug an
sgríbhinn dó, agus dubhairt leis, "Fágh an láir agus an cháirt
agus téidh go Gaillimh. Tabhair an sgríbhinn seo dom'
dhearbhráthair, agus abair leis dá fhichid tonna cruithneachta
do thabhairt duit, agus bí ar ais ann so faoi cheann ceithre uaire
ar fhichid."

Fuair Páidín an láir agus an cháirt, agus chuaidh air an
mbóthar. Ní raibh an láir ionánn níos mó ná ceithre míle san
uair do shiúbhal. Cheangail Páidín an láir air an gcairt, chuir
ar a ghualain é, agus as go bráth leis, tar cnocaibh agus
gleanntaibh, go ndeachaidh sé go Gaillimh. Thug sé an litir do
dhearbhráthair an rígh, fuair an chruithneacht agus chuir ar
an gcairt é. Nuair chuir sé an láir faoi an gcairt, rinneadh dá
leith d'á druim. Chuir Páidín an chruithneacht ann san sgioból.
Nuair chuaidh muinntir an chaisleáin 'nna gcodladh, chuaidh
Páidín chum an chuain, agus níor fhág sé slabhra air an loingeas
nár thug sé leis. Ann sin rómhair sé faoi an sgioból, cheangaíl
na slabhracha timchioll air, agus as go bráth leis, agus an
sgioból agus gách a raibh ann air a dhruim. Chuaidh sé tar
cnocaibh agus gleanntaibh, agus níor stop gur fhág sé an
sgioból i láthair chaisleáin an rígh. Bhí lachain, cearca, agus

géidheacha ann san sgioból. Air maidin go moch, d'feuch an rígh
amach as a sheomra agus creud d'fheicfeadh sé acht sgioból a
dhearbhráthar. "M' anam ó'n diabhal," ar san rígh "sé sin an
fear is iongantaighe 'san domhan." Tháinig sé anuas agus fuair
Páidin le na mhaide ann a láimh, 'nna sheasamh le cois an sgiobóil.
"An dtug tu an chruithneacht chugam?" ar san rígh.
"Thugas," ar Páidin, "acht tá an tsean láir marbh." Ann sin
d'innis sé do'n rígh gach nídh d'á ndearnaidh sé ó d'imthigh sé go
dtáinig sé ar ais.

Ní raibh fhios ag an rígh creud do dheunfadh sé, agus
d'imthigh sé chum an Daill Ghlic, agus dubhairt leis, "mur
(muna) n-innsigheann tu dham nídh nach mbéidh an fear sin
ionnán a dheunamh, bainfidh mé an ceann díot." Smuain an
Dall Glic tamall agus dubhairt, "abair leis go bhfuil do
dhearbhráthair i n-ifrionn, agus go mbudh mhaith leat amharc
do bheith agad air, agus abair leis é do thabhairt chugad, go
mbéidh amharc agad air; nuair a gheobhas siad i n-ifrionn é, ní
leigfidh siad dó teacht ar ais."

Gháir an rígh Páidín agus dubhairt leis, "tá dearbhráthair
dham i n-ifrionn agus tabhair chugam é, go mbéidh amharc agam
air." "Cia an chaoi aithneóchaidh mé do dhearbhráthair ó na
daoinibh eile atá 'san áit sin?" ar Páidín. "Tá fiacail fhada
i gceart-lár a charbaid uachtaraigh," ar san rígh. Chuir Páidín
smugairle air a mhaide, bhuail an bóthar, agus níor bhfad go
dtáinig sé go geata ifrinn. Bhuail sé buille air an ngeata do chuir
asteach ameasg na ndiabhal é, agus shiúbail sé féin asteach 'nna
dhiaigh. Nuair chonnairc Belsibúb é ag teacht, tháinig faitchios
air, agus d'fiafruigh sé dhé creud do bhí a' teastál uaidh:
"Dearbhráthair rígh Laighin atá a' teastál uaim," ar Páidín.
"Pioc amach é," ar Belsibúb. D'fheuch Páidín thart, acht fuair
sé níos mó ná dá fhichid fear a raibh fiacail fhada i gceart-lár a
gcarbaid uachtaraigh aca. "Air faitchios nach mbeidheadh an
fear ceart agam," ar Páidín, "tiománfaidh mé an t-iomlán aca
liom, agus tig leis an rígh a dhearbhráthair phiocadh asta."

Thiomáin sé dá fhichid aca amach roimhe, agus níor stop go
dtáinig sé i láthair chaisleáin an rígh. Ann sin ghair sé an rígh
agus dubhairt leis, "pioc amach do dhearbhráthair as na fir
(fearaibh) seó." Nuair d'fheuch an rígh agus chonnairc sé na
diabhail le h-adharcaibh orra, bhí faitchios air, sgread sé ar
Pháidín agus dubhairt, "tabhair ar ais iad." Thosuigh
Páidin 'gá mbualadh le na mhaide, gur chuir sé ar ais
go h-ifrionn iad. Chuaidh an rígh chum an Daill ghlic, agus
d'innis dó an nídh do rinne Páidín, agus dubhairt leis, "ní thig
leat innsint dam aon nídh nach bhfuil sé ionánn a dheunamh,
agus caillfidh tu do cheann air maidin amárach." "Tabhair
iarraidh eile dham." ar san Dall glic, "agus ní bhéidh an
Connachtach a bhfad beó. Air maidin amárach, abair leis,
an tobar atá i láthair an chaisleáin do thaodhmadh; bíodh
fir réidh agad, agus nuair a gheobhas tu shíos ann san tobar
é, abair leis na fir (fearaibh), an chloch mhuilinn atá le cois
an bhalla do chathadh síos 'nna mhullach, agus marbhfaidh
sin é."

Ar maidin, lá ar na mhárach, ghair an rígh Páidín agus
dubhairt leis: "téidh agus taodhm an tobar sin tá i láthair an
chaisleáin, agus nuair a bhéidheas sé deunta agad, bheurfaidh
mé hata nuadh dhuit, is suarach an cáibín é sin atá ort." Bhí
na fir réidh ag an rígh le Páidín bocht do mharbhadh, dá
bhfeudfadh siad é. Chuaidh Pádraig go bruach an tobair,
luidh síos air a bheul faoi, agus thosuigh ag tarraing an uisge
asteach ann a bheul, agus dá sgártadh amach ar an taoibh
shiar go raibh an tobar ionnann agus tirm aige. Bhí roinn
bheag i mbonn an tobair nach raibh taodhmtha, agus chuaidh
Pádraig síos le na tirmiughadh. Tháinig na fir leis an gcloich
mhóir mhuilinn agus chaitheadar síos ar mhullach Pháidín é.
Bhí an poll do bhí i lár na cloiche go díreach chomh mór le
ceann Pháidín, agus shaoil sé gur b' é an hata nuadh do
chaith an rígh síos chuige, agus ghlaodh sé suas: "táim
buidheach díot a mháigistir, ar son an hata nuaidh." Ann

sin tháinig sé suas leis an gcloich mhuilinn ar a cheann. Bhí
bród mór aige as an hata nuadh. Bhí iongantas ar an rígh agus
ar uile dhuine eile, nuair chonnairc siad Páidín leis an gcloich
mhuilinn ar a cheann.

Bhí fhios ag an rígh nach raibh aon mhaith dhó aon nidh eile
do thabhairt do Pháidin le deunamh, agus dubhairt sé leis, "is
tu an searbhfhóghanta is fearr do bhí agam ariamh; ní'l aon nídh
eile agam duit le deunamh, agus tar liom-sa, go dtugaidh mé do
thuarastal duit. Ní 'l m' inghean sean go leór le pósadh, acht
nuair a bhéidheas sí bliadhain agus fiche d'aois, tig leat í do
bheith agad." "Ní 'l d'inghean a' teastál uaim," ar Páidín.
Thug an rígh é chum an chiste, an áit a raibh go leór óir, agus
dubhairt leis: "bain díot do hata nuadh, agus téidh asteach 'sa'
sgála." "Go deimhin, ní bhainfidh mé mo hata dhíom, bhronn
tusa orm é," ar Páidín, "bheidheadh sé chomh maith dhuit mo
bhríste do bhaint díom." Ní raibh an oiread óir agus a
mheadhóchadh hata Pháidín, acht shocruigh an rígh leis ag
tabhairt dó dá mhála óir. Chuir Páidín ceann aca faoi gach
ascall, fuair greim air a mhaide, an hata nuadh ar a cheann,
agus as go bráth leis, tar cnocaibh agus gleanntaibh, go dtáinig
sé a-bhaile.

Nuair chonnairc daoine an bhaile Páidín ag teacht leis an
gcloic mhuilinn ar a cheann, bhí iongantas mór orra; acht nuair
chonnairc an mháthair an dá mhála óir, budh bheag nár thuit sí
marbh le lúthgháire. Thosuigh Páidín, agus chuir sé teach
breágh ar bonn dó féin, agus d'á mháthair. Rinne sé ceithre leith
(leathanna) de 'n hata nuadh, agus rinne clocha cúinne dhíobh do
'n teach. Chongbhuigh sé a mháthair mar mhnaoi uasail go
bhfuair sí bás le sean-aois, agus chaith sé féin beatha mhaith
i ngrádh Dé agus na g-cómharsan.

VI

Carbad Cruaidh, Cos Luath, Ioscad Láidir
agus Giolla gan Súilibh.

Ann san aimsir ársa, a-bhfad o shoin, bhí sean bhean 'na
cómhnuidhe i mbaile beag a-bhfogus do Loch Measg. Bhí sí pósta
le bliadhantaibh gan clann do bheith aici. Aon trathnóna amháin,
chuaidh sí le crúisgin uisge d' fhághail as tobar beag do bhí ag
bonn sgeich ar thaoibh an bhóthair i ngar do 'n tigh. Nuair bhí
an crúisgin líonta aici, chonnairc sí sean bhean 'na suidhe ar
gheug de 'n sgeach agus í ag ciaradh a cinn os cionn an tobair.

"Go deimhin," arsa Máire Ruadh (b'é sin ainm na mná),
budh chóir dhuit áit éigin eile d'fhághail le do cheann do
chiaradh gan bheith ag salughadh an tobair."

"A Mháire" ar san tsean bhean, "rinne mé sin le caint do
bhaint asad; is fada mé ag iarraidh cainte leat."

"Créad tá agad le rádh liom?" ar san Máire Ruadh.

"Tá tu a-bhfad pósta gan cloinn, agus tá tu féin agus do chéile
aosta, agus b'éidir go mbudh mhaith leat clann do bheith agad."

"Ní'l aon nídh 'san domhan do b'fhearr liom," ar sa Máire
Ruadh ni Chiarbháin.

"Naoi míosa ó'n lá so, béidh clann agad," arsan tsean-bhean,
"agus cuirfidh siad iongantus ar an domhan, acht ná h-innis
d'aon neach go bhfacaidh tu mise."

Is doiligh le bean (mnaoi) rún do chongbháil, acht chongbhaigh
Máire Ruadh an rún so, cidh gur beag nár phleusg sí leis. Faoi
cheann naoi mí, tháinig tinneas cloinne uirri, agus 'san am
ceudna, ghlac Diarmuid a fear pian ann a chroidhe agus thuit sé
marbh, acht ní chualaidh Máire sgeul ar bhás Dhiarmada, oir bhí
sí ro thinn, agus bhí faitchios ar na mnáibh do bhí ag freastal

uirri go ngoillfeadh an droch-nuaidheacht uirri. Timchioll an
mheadhon-oidhche, chualaidh na mná freastail gáir mhór, agus
rith siad amach le feuchaint cad é ádhbhár na gáire. Ní fhacaidh
siad aon nídh acht nuair tháinig siad ar ais bhí ceathrar mac ag
Máire Ruadh. Bhí iongantas mór ar na mnáibh freastail agus ar
uile dhuine eile do bhí ann san mbaile beag. Acht nuair chuaidh
na mná leis na naoidheanáin do nighe, budh mhóide a n-iongantus
go mór. Shaoil siad i dtosach go raibh aon aca gan súilibh, acht
chonnairc siad gan mhaill go raibh aon tsúil bheag aige i gcúl a
chinn, agus gan súil ar bith aige ann a eudan.

D'fhás na dearbhráithreacha suas, acht níor fhás aon fhiacal
i gcarbad fir aca, cidh go raibh a charbad chomh cruaidh le
iarann, agus gháir na daoine Carbad Cruaidh air. Bhí fear eile
aca do bhí chomh cos-luath sin nár fhág sé geirrfhiadh timchioll
na h-áite nár ghabh sé, agus gháir na daoine Cos-Luath air. An
treas dearbhráthair - bhí iosgad chomh láidir sin air, go leag-
fadh sé balla le buille dhí, agus gháir na daoine Iosgad Láidir air.
Budh iad so na h-ainmneacha do bhí ar cheathar cloinne
Mháire Ruaidhe, - Carbad Cruaidh, Cos Luath, Iosgad Láidir,
agus Giolla gan Súilibh.

Ann san am so, bhí Tomás Fuilteach de Búrca 'na chómhnuide
i gcaisleán i Loch Measg. Is cinnte go raibh cúmhacht draoidh-
eachta aige agus gur mharbh sé cuid mhór d'uaislibh na tíre.
Aon lá amháin, bhí Tomás Fuilteach agus a bheirt dhearbhráthar
ag teacht tríd an mbaile beag ann ar chómhnaigh Máire Ruadh,
agus chonnairc sé na ceithre dearbhráithreacha. "Cad is ainm
duit, a bhuachaill?" ar seisean.

"Carbad Cruaidh," ar san buachaill.

"Cad fáth ar tugadh an t-ainm sin ort?" ar sa Tomás
Fuilteach.

"Mar nár fhás aon fhiacal im' charbad riamh, agus tá sé
chomh cruaidh le iarann," ar san buachaill.

"Feuch an dtig leat mo mhaide bhriseadh le do charbad,"
ar san Tomás Fuilteach, agus sheachaid sé a mhaide dhó.

Chuir Carbad Cruaidh an maide ann a bheul, agus bhain sé

píosa as, bhain sé giota andhiaigh giota as, go raibh fiche píosa
deunta aige de 'n maide.

"Mo chóinsias!" ar Tomás Fuilteach, "ní breug Carbad
Cruaidh do ghairm ort. Cad is ainm duit-se?" ar sé ann sin, leis
an dara buachaill.

"Iosgad Láidir," ar seisean.

"Cad fáth ar tugadh an t-ainm sin ort, a mhic?"

"Mar tig liom balla cloiche do leagan le buille de m' iosgaid,"
ar seisean.

"Feuch an dtig leat an balla sin ar thaoibh an bhóthair do
leagan," ar san Tomás Fuilteach.

"Tig liom go maith," ar san buachaill, "acht dá leagfainn é,
do bhuailfeadh mo mháthair mé."

"Rachaidh mise i mbannaidh nach leagfaidh sí lámh ort," ar
san Tomás Fuilteach.

Chuaidh sé chum an bhalla ann sin, agus thug buille d'á
iosgaid dó, do leag níos mó 'ná péirse dhé,

"Dar m'fhocal, ní breug é, Iosgad Láidir, do ghairm ort-sa,"
ar san Tomás Fuilteach. Ann sin, d'fhiafruigh sé de 'n treas
buachaill cad é an t-ainm do bhí air.

"Cos Luath," ar san buachaill.

"Cad chuige fuair tu an t-ainm sin?"

"Mar nach bhfuil geirrfhiadh i bhfoigseacht fiche mile dhuit
nach ngabhainn."

"An bhfeudfá rith anaghaidh mo chapaill-se?" ar san Tomás
Fuilteach.

"D'fheudfainn, agus ní a-bhfad do bheithinn 'gá fhágbháil
mo dhiaigh," ar san Cos Luath.

"Feicfimid sin," ar seisean, "tá sé míle go dti an crois-bhóthar,
agus má théidheann tu ann sin agus ar ais rómham-sa, bheurfaidh
mé seacht n-acra talmhan duit gan cíos, fad do bheatha; agus
má bhidhim-se ar m'ais rómhad-sa, béidh mé dod' bhualadh go
mbéidh mé tuirseach."

"Is margadh é," ar Cos Luath.

D'imthigh an bheirt ann a sean-rása, acht bhí Cos Luath ag an
gcrois-bhóthar seal má (sul) raibh Tomás Fuilteach leath-
bhealaigh. Nuair tháinig sé suas le Cos Luath, dubhairt sé, "tá
an geall gnóthaighthe agad, siúbhalfamaoid ar ais."

Nuair tháinig siad ar ais, d'fhiafruigh sé de 'n buachaill eile
cad é an t-ainm do bhí air-sean.

"Giolla gan Súilibh," ar seisean, "nach bhfeiceann tu nach
bhfuil súil agam mar duine eile, acht tá súilín bheag gheur
agam i gcúl mo chinn, agus tig liom an rud atá fiche míle uaim
d'fheiceál léithe. Feicim fear d'á bháthadh anois ar bhruach an
locha."

"B'éidir go mbeidhinn-se i n-am le na shábháil," ar Cos
Luath, agus as go bráth leis, agus chomh cinnte a's tá tu beó, bhí
sé i n-am leis an bhfear do shábháil.

Aon lá amháin, bhí dream daoine uasal ag Caisleán Locha
Measg, agus bhí siad le seilg do bheith aca. Chuir Tomás Fuil-
teach sgeul chuig Carbad Cruaidh, Iosgad Láidir, Cos Luath,
agus Giolla gan Súilibh, agus dubhairt leó teacht chum an
chaisleáin, go mbeidheadh seilg mhór aca an lá sin. D'innis siad
do 'n mháthair an cuireadh do fuair siad ó Thomás Fuilteach.

"Téirigh chum na seilge," ar sise, "acht na fan anns an
gcaisleán anocht agus budh chóir do Ghiolla gan Súilibh fanacht
'san mbaile!"

"Dar m'anam, ní fhanfad-sa" ar san Giolla, "muna bhfan-
faidh an chuid eile liom."

Ar maidin, lá ar na mhárach, d'imthigh an ceathrar chum an
chaisleáin, agus bhí na daoine uaisle uile i láthair an chaisleáin,
ag marcuigheacht agus réidh le tosughadh ar an tseilg. Níor
bhfada gur sgaoileadh sionnach amach agus d'imthigh na fir
seilge 'na dhiaigh. Tháinig Tomás Fuilteach chuig Cos Luath agus
dubhairt, "congbhaigh chomh fogus damh-sa a's thig leat, agus
cas an sionnach dam, nuair bheurfas mé an comhartha dhuit."
Ann sin d'imthigh sé andiaigh an tsionnaigh agus Cos Luath

le n-a chois, agus níor bhfada go rabhadar shuas leis na daoinibh
eile. Bhí an sionnach ag dul ar aghaidh agus na gadhair ag
teannadh air, go dtáinig sé go balla cloiche do bhí timchioll sean-
theampoill, chuaidh sé de léim thar an mballa, acht ní raibh na
gadhair no na capaill ionnán é do leanamhaint. Sheas siad uile
ag an mballa.

"Cá 'uil Iosgad Laidir?" ar sa Tomás Fuilteach.

"Táim i ngar duit," ar seisean.

"Leag an balla so," ar sa Tomás Fuilteach.

Thug sé buille do 'n bhalla agus leag seacht bpéirse dhé go
talamh. Bhí iongantas ar na fir (fearaibh) seilge, acht ní raibh
am cainte aca, mar bhí an sionnach imthighthe a bhfad rompa,
agus nuair chuaidh siad asteach 'san tsean-roilig, nior fheud
siad amharc d'fhághail ar an sionnach, agus bhí an boladh
caillte ag na gadharaibh.

"Bheurfainn ór agus airgiod," ar tighearna saidhbhir do bhí
i láthair, "dá mbeidh' fhios agam cia 'n áit a ndeachaidh an
sionnach glic sin."

"Bhí mise ar bhárr cnuic agus chonnairc mé é ag dul asteach
a bpoll faoi bhonn carraige," ar san Giolla gan Súilibh.

"Cuirfimid amach é gan mhaill," ar san Cos Luath, agus d'im-
thigh na ceithre dearbhráithreacha amach roimh na fir seilge go
dtáncadar chomh fada leis an bpoll, acht níor fheudadar aon am-
harc d'fhághail ar an sionnach. Bhuail Iosgad Láidir buille ar an
gcarraig, acht bhí sí chomh daingean ann san talamh nár fheud
sé a chorughadh. Tháinig Carbad Cruaidh i láthair agus fuair
greim uirri le n-a charbad, agus tharraing sé suas as an
talamh í. Amach leis an sionnach ann sin. Thug sé aghaidh ar
an gcaisleán agus na fir seilge agus na gadhair 'na dhiaigh, acht
chaill siad arís é, óir chuaidh sé asteach i bpoll do bhí faoi an
gcaisleán sin, agus ní raibh fhios ag duine ar bith ar dheireadh
an phuill sin. Chuir sin críoch ar sheilg an laé sin, acht gháir an
tighearna saidhbhir ar na ceithre dearbhráthrachaibh, agus
thug sé ór agus airgiod dóibh, ar son na h-oibre do rinne siad.

Tháinig siad a-bhaile, trathnóna, agus d'innis siad do'n mhá-
thair an obair mhaith laé do rinneadar.

"Seadh," ar san Giolla gan Súilibh, "acht muna mbeidh' go
raibh mise libh, ní bheith ór ná airgiod agaibh."

Aon lá amháin, seal gearr tar éis na seilge seó, chuaidh an
Giolla gan Súilibh go Dún-sidh le sméura dubha do phiocadh dhó
féin. Tháinig iolar amach as an dún agus dubhairt. "Cia 'n chaoi
bhfuil tu, a Ghiolla gan Súilibh?"

"Táim go maith, slán go raibh an te fhiafruigheas."

"Bhfuil aon nídh d'fheudfainn a dheunamh dhuit?"

"Ní'l go deimhin," ar seisean, "go raibh maith agad-sa."

"Tar," ar sise, "agus tarraing cleite as mo sgiathán clé,
agus tig leat nídh ar bith d'athrughadh le buille dhé. Tig leat
gabhar do dheunamh de 'n chapall, no capall de 'n ghabhar, no
nidh ar bith eile is mian leat."

"Go raibh maith agad," ar seisean, "thug an sagart buille
d'á fhuip dam andé agus imeóraidh mé cleas air chomh luath
agus geobhas mé faill."

Tharraing sé amach an cleite agus tháinig sé abhaile. Bhí
sean-ghabhar ag a mháthair, agus dubhairt sé le n-a mháthair,
"a mháthair" ar seisean, "nár bhfearr leat bó 'ná an sean
ghabhar gránna sin?"

"Do bhfearr go deimhin, a mhic, acht cá 'uil an bhó le
fághail?"

"Deunfaidh mise malrait (malairt) gan mhaill" ar seisean.

Thug sé amach an sean ghabhar go cúl an ghárdha, bhuail
buille de 'n chleite uirri, agus dubhairt, "Bi do bhó bhreágh
bainne." Ní luaithe dubhairt sé an focal 'ná chonnairc sé bó
bhreágh 'na fhiadhnuise i n-áit an tsean ghabhair. Thiomáin sé
asteach d'á mháthair í, agus dubhairt, "feuch, a mháthair, nach
maith an malrait rinne mé?"

"Deun do mhagadh faoi dhuine éigin eile," ar san mháthair,
"tiomáin amach an bhó sin."

"Dar m'anam, ní'l mé ag magadh, is leat féin an bhó."

"Maiseadh, agus cia an t-amadan do rinne an malrait leat?"

"Nach cuma dhuit-se," ar seisean, "fuair mé an bhó go
cneasta."

Lá ar na mhárach, bhí an Giolla gan súilibh amuigh, agus
chonnairc sé an sagart ag teacht chuig fear tinn. Bhí bóthairín
cúmhang bog dul síos go teach an fhir tinn, agus níor fheud sé
a chapall thabhairt síos leis. Chaith sé an srian thar gheugán
crainn bhig, agus d'fhág sé an capall ann sin. Bhí an Giolla gan
Súilibh ag faire, agus nuair fuair sé an sagart imthighthe, bhuail
sé buille de 'n chleite ar an gcapall agus dubhairt, "bi do
reithe mór gránna le adharcaibh fada ort," agus chomh luath a's
bhí an focal as a bheul, chonnairc sé an reithe mór i n-áit an chap-
aill. D'imthigh sé leis ann sin ag gáiridhe agus ag rádh, "b'éidir
go bhfuil mé díreach leat anois ar son do bhuille."

Nuair bhí an sagart réidh leis an bhfear tinn, tháinig sé go
bonn an bhóthairín, agus créad d'fheicfeadh sé i n-áit a chapaill
bhreágh acht reithe mór gránna agus srian agus diallaid air. Bhí
fearg an-mhór ar an sagart agus thug sé buille fuipe do 'n reithe.
Bhris an reithe an srian agus as go bráth leis, agus an sagart
agus daoine an bhaile 'na dhiaigh. Thug sé aghaidh ar an loch
agus nuair tháinig sé go dti an bruach, thug sé léim asteach ar
oileán beag do bhí ar an loch. Bliadhanta 'na dhiaigh seó, bhí an
reithe le feiceál uile lá ag siúbhal suas 's anuas ar an oileán.
Tugadh "Oileán an reithe" mar ainm do 'n oileán, agus tá an
t-ainm ceudna air fós.

Chuaidh na dearbhráitheacha ar aghaidh go maith go bhfuair
an mháthair bás. An oidhche fuair sí bás, chualaidh uile dhuine
ann san mbaile an bhean-sidhe ag caoineadh go brónach, acht
níor chuireadar suim ann, mar budh ghnáthach léithe caoineadh
oidhche bháis duine.

Chuireadar an mháthair go geanamhail. Bhí trácht mór, an
t-am sin, ar eascoin do tháinig amach as an loch, dubhairt siad,
leis na cuirp d'ithe.

An trathnóna, tar éis an mháthair do chur, bhí na dearbh-
ráithreacha ann san tigh leó féin, brónach go leór, nuair tháinig
sean-bhean asteach agus dubhairt, "Bhfuil sibh dul anocht le
faire do dheunamh ag uaigh bhur máthar; agus gan leigean do
na h-eascoin í d'ithe sul bhéidh si fuar?"

"Támaoid dul ann," ar siad-san.

Nuair tháinig dorchadas na h-oidhche, chuaidh na dearbh-
ráithreacha chum na roilige, agus shuidh siad a-bhfogus d'uaigh
na máthar. Bhidheadar ag caint 's ag cómhrádh go raibh sé a-
bhfad 'san oidhche, gan aon nidh do chlos agus bhí siad ag brath
ar imtheacht a-bhaile, nuair chualaidh siad toran ann san bhfeur
fada i ngar dóibh. 'Siad na h-eascuin do bhí ann. Thángadar
chomh fada le uaigh Mháire Ruaidhe, agus thosaigh siad ag
tolladh puill, leis an gcorp d'ithe. Léim siad suas. Thug Iosgad
Láidir buille d'á iosgaid ar cheann aca do rinne dá leith dhé, agus
fuair Carbad Cruaidh greim ar cheann eile agus rinne dá leith dhé,
acht chomh tapa agus do dheunfadh na dearbhráithreacha dá
leith díobh, bheidheadh siad greamuighthe le chéile arís. Throid
na dearbhráithreacha ar feadh na h-oidhche, acht, mo bhrón!
fuair na h-eascuin an lámh láidir orra. Nuair bhí siad buailte ar
fad, chuir na h-eascuin iad féin 'na dtimchioll agus tharraing
siad asteach 'san loch leó iad faoi an uisge.

Tugadh iad go caisleán faoi 'n loch, agus cuireadh iad faoi
draoidheacht. Rinneadh teachdaire de Chos Luath, dá fhear-catha
de Charbad Cruaidh agus d'Iosgad Láidir, agus rinneadh de 'n
Ghiolla gan súilibh an píobaire is fearr do chualaidh cluas
ariamh. 'S iomdha uair do chualaidh na daoine é ag seinm ceóil
bhinn ar an loch ó shoin, acht níor fheud siad teacht i ngar dó.

Budh é Tomás Fuilteach siocair bháis na ndearbhráthar, mar
bhí fhios aige go maith go dtagadh na h-eascuin leis na cuirp
d'ithe, agus budh é do chuir an tsean-bhean chuig na dearbh-
ráithreachaibh le rádh leó faire do dheunamh ag uaigh a máthar.
Acht fuair sé féin bás obann d'á thaoibh 'na dhiaigh sin.

VII

Tomás Fuilteach de Burca

TOMÁS FUILTEACH DE BURCA AGUS TIGHEARNA AN CHLÁIR

Nuair bhí Tomás Fuilteach de Búrca 'na chómhnuidhe i
gcaisleán Locha Measg, bhidheadh go leór daoine uasal ag
teacht ar cuairt chuige, óir bhí sé faoi cháil go raibh ruda
iongantacha aige, acht is iomdha duine uasal chuaidh asteach
'san gcaisleán nach dtáinig ar ais beó, ná tuairisg, ná
teachtaireacht uatha. Mharbh Tomás Fuilteach iad, agus
budh é sin an t-ádhbhar do gháir na daoine Tomás Fuilteach
air.

Aon am amháin, bhí Tighearna an Chláir ar cuairt ag an
gcaisleán, agus d'fhiafruigh sé de Thomás Fuilteach: an raibh
aon fhear ceóil aige.

"Tá," ar seisean, "agus sé an fidiléir is fearr in n-Eirinn é,
acht tá sé chomh leisgeamhail nach seinnfeadh sé port i láthair
aon duine, dá bhfághadh sé Eire gan roinn."

"Cuirfidh mé míle púnt leat," ar san Tighearna an Chláir,
"go bhfuil fidiléir agam-sa níos fearr 'na é."

"Cuirfidh mé an geall leat," ar Tomás Fuilteach, "acht ní'l
duine ar bith le feuchaint ar 'm fhidiléir-se, acht tig leis an té
atá le breitheamhnas do thabhairt, éisteacht leis an mbeirt, ann
sin nuair cluinfidh sé iad, tig leis a bhreitheamhnas thabhairt cia
aca is fearr."

"Maith go leór," ar san Tighearna an Chláir, "cuirfidh mé
fios ar m'fhidiléir-se an trathnóna so, agus fágfaidh mé an
breitheamhnas ag beirt fhear ceóil."

Anois, tá fhios ag uile dhuine go raibh draoidheacht ag
Tighearna an Chláir agus ag a sheacht sinnsearaibh roimhe.

Chuir sé fios ar Dhall Glic do bhí aige 'san mbaile. D'fheudfadh
an giolla-so ceól do sheinm gan aon fhidil, do bhidheadh cipín
maide ann a láimh chomh maith le fidil agus sheinneadh sé ceól
air.

Anois, budh gheirrfhiadh dubh an fidiléir do bhí ag Tomás
Fuilteach, agus budh é an geirrfhiadh dubh so a máthair mhór
féin. Bhidheadh sí i bpoll an tseomra mhóir i n-uachtar an
chaisleáin, agus ní fheudfadh duine ar bith dul i n-aice léithe,
acht Tomás Fuilteach féin.

Ar maidin, lá ar na mhárach, tháinig an Dall Glic go caisleán
Locha Measg, agus do bhí an Dall Glic seó i bpáirt leis na
daoinibh maithe.

Fuair siad beirt fhear, máighistridh ceóil, le breitheamhnas do
dheunamh idir an dá fhidiléir. Thosaigh fidiléir Thomáis
Fhuiltigh, agus chomh luath agus chualaidh an Dall Glic ceól an
fhidiléir eile, d'aithnigh sé cia an té bhí d'á sheinm, agus
dubhairt sé le Tighearna an Chláir: "Sin é an fidiléir do
mhúin mise, ní'l aon mhaith dham ag dul ag seinm ceóil 'na
aghaidh, mar ní'l mise leath chomh maith leis."

"Cia an fáth bhfuil d'fhidiléir-se chomh leisgeamhail," ar
Tighearna an Chláir le Tomás Fuilteach, "budh mhaith liom a
ghnúis d'fheiceál."

"Tá galar éigin air," ar sa Tomás Fuilteach, "agus dá
bhfeicfeadh aon duine é, thuitfeadh sé marbh."

"Dar m'anam," ar sa Tighearna an Chláir leis féin, "béidh
amharc agam ar ghnúis an fhidiléir sin." Sgrúdaigh sé an Dall
Glic i dtaoibh fhidiléir Thomáis Fhuiltigh, acht níor fheud sé aon
eólas d' fhághail uaidh. An oidhche sin, nuair bhí uile dhuine ann
san gcaisleán 'na chodhladh, d'éirigh Tighearna an Chláir agus
chuaidh suas go doras an tseomra ann a raibh an fidiléir agus
d'fheuch sé asteach ar pholl na h-eochrach. Bhí solas breágh
ann san tseomra, acht ní fhacaidh sé aon duine. D'fhosgail sé an
dorus, acht chomh luath agus chuir sé a cheann asteach, bhuai{l}
an geirrfhiadh dubh 'san dá shúil é le steall uisge, agus bhí sé

chomh dall nár fheud sé aon nidh d'fheiceál, agus bí cinnte nach
ndeachaidh se' níos faide.

Lá ar na mhárach, dubhairt Tighearna an Chláir go mbudh
mhaith leis dul ag seilg. "Maith go leór," ar sa Tomás
Fuilteach, "tá sean-gheirrfhiadh dubh i ngleann idir an loch
agus an roilig. Tá mé 'na diaigh le tamall fada, acht ní fheudaim
í do ghabháil."

"Cuirfidh mé míle púnt leat go ngabhaidh cú atá agam-sa
é," ar Tighearna an Chláir.

"Cuirfead an geall sin leat," ar san Tomás Fuilteach, "agus
cuir fios ar do chú, chomh luath agus thig leat."

Chuir sé teachtaire i gcoinne na con, agus ar maidin an lá ar
na mhárach bhí sí ag Caisleán Locha Measg. Ann sin dubhairt
Tighearna an Chláir "Tarr agus ruaigfimid an geirrfhiadh."

Chuaidh an bheirt amach agus thugadar aghaidh ar an
ngleann. Nuair thángadar chomh fada le aiteannaibh do bhí ag
fás ann san ngleann, leig Tomás Fuilteach sgread, do ghread sé a
bhosa, agus amach leis an ngeirrfhiadh dubh. Sgaoil Tighearna
an Chláir a chú 'na diaigh, agus as go bráth leó. Bhidheadar dul
suas 's anuas, siar agus aniar, ar feadh seacht n-uaire, ann a láin-
rith, agus níor fheud an cú greim d'fhághail uirri ar feadh an
ama sin. Bhí an cú chomh tuirseach sin gur b'éigin dí luidhe síos,
agus chuaidh an geirrfhiadh asteach anns na h-aiteannaibh arís.

"Bhéarfainn mo mhionna gur geirrfhiadh draoidheachta é
sin," ar Tighearna an Chláir.

"N'íl fhios agam-sa cad é 'n sórt geirrfhiadh í," ar Tomás
Fuilteach, "chuir mise cú agus urchar go minic 'na diaigh
acht níor fheud mé fancadh (?) bhaint aisti."

Shiúbhail Tighearna an Chláir asteach tríd na h-aiteannaibh,
agus tháinig sé go poll ann san talamh, acht bhí boladh chomh
breun sin ag teacht as, nár fheud sé a bhreathnughadh go géar,
acht bhí tuairm gur b'é sin poll an gheirrfhiadh draoidheachta.
Gháir sé ar Thomás Fuilteach agus dubhairt: "Gabh a-leith ann
so, go mbéidh amharc agad ar an bpoll so."

"Chonnairc mé go minic roimhe seó é," ar sa Tomás, "agus
ní rachaidh mé i n-aice leis níos mó, tá mo gheall gnóthaighthe
agam."

"Ní'l," ar Tighearna an Chláir, "is geirrfhiadh draoidh-
eachta bhí ann, agus ní'l cú 'san domhan do gabhfadh é agus
troidfidh mé sul má thugaim suas an geall."

"Má's troid atá teastál uait, bhéarfaidh mise troid do sháith
dhuit," ar Tomás Fuilteach, "tarraing do chlaidheamh agus
deun dídionn ort féin."

Tharraing gach aon aca a chlaidheamh agus throideadar, agus
thug Tighearna an Chláir sáthadh do Thomás Fuilteach do
chrapail a lámh dheas, agus 'na dhiaigh sin bhí sé ag fághail na
láimhe láidre air, go dtáinig an geirrfhiadh agus bhuail sí
Tighearna an Chláir idir an dá shúil le steall uisge, agus budh
bheag nár dhall sí é. Nuair bhí sé leath-dhall, thug Tomás
Fuilteach sáthadh 'san mbolg dó, agus tháinig a chuid potóg
amach ar an bhféar. "Anois, b'éidir go bhfuil troid do sháith
agad," ar sa Tomás Fuilteach.

Nuair bhí an Tighearna marbh, chaith Tomás Fuilteach é
asteach ann san bpoll breun, agus d'imthigh sé a-bhaile, acht
d'fhan cú an Tighearna ag an bpoll, ag caoineadh go h-árd-
bhrónach agus níor fhág sí an áit sin go bhfuair sí bás.

Ar maidin, lá ar na mhárach, nuair nach raibh Tighearna an
Chláir le fághail, d'fhiafruigh a shearbhfóghantaidh de Thomás
Fuilteach an bhfacaidh sé é, no an raibh fhios aige cia an áit a
raibh sé. Dubhairt seisean gur fhág sé an Tighearna agus a chú
ann san ngleann ar bhruach an locha, agus nach bhfacaidh sé é
o shoin. Chuartaigh na searbhfóghantaidh gach uile áit ar shaoil
siad go rachadh an Tighearna, acht ní raibh aon chúntas air
agus dubhairt na daoine gur báitheadh é 'san loch.

An geirrfiadh dubh, budh í máthair mhór Thomáis Fhuiltigh í,
agus d'fheudfadh sí easóg, eascoin, no nidh ar bith eile dheunamh
dhí féin am ar bith.

MÁTHAIR-MHÓR THOMÁIS, AGUS A BHEIRT DHEIRBHSHIUR

Anois, bhí beirt dheirbhshiúr ag Tomás Fuilteach, agus bhí
siad faoi dhraoidheacht ag an máthair-mhóir. Chuir siad fearg
uirri aon lá amháin agus ann sin chuir an chailleach faoi
dhraoidheacht iad le na droch-inntinn do shásughadh. Bhí
bealach gearrtha amach faoi thalamh o pholl na caillighe 'san
gcaisleán go dti oileán ar Loch Measg, agus bhí caisleán ar an
oileán dar b' ainm "Caisleán an dá chailligh," agus bhí
dá charnáin mhóra cloch i láthair an chaisleáin, agus
b'éigin do 'n bheirt dheirbhshiúr beith ag gabháil na gcloch
ar a chéile go mbeidheadh gach uile chloch ann san dá
charnán buailte ar a chéile aca, agus b'éigin dóibh sin do
dheunamh uile mhaidin 'san mbliadhain, agus bhidheadh an
mháthair-mhór 'na láthair go mbeidheadh an chloch dhéigheanach
caithte aca. Ann sin do ghnidheadh sí dá charnán eile de na
clochaibh, le bheith réidh ar an maidin amárach. Budh mhór an
geur-chrádh do na deirbhshiúrachaibh é seó, agus ghlacadar rún
an mháthair-mhór do mharbhadh, acht bhí sí ró ghlic dóibh ar
feadh moráin bliadhan. Fá dheóigh, rinneadar dá easóig díobh
féin, agus nuair tháinic an mháthair-mhór ar maidin le feuch-
aint orra ag bualadh a-chéile leis na clochaibh, agus nuair
d'fhosgail sí a beul le rádh "Tosuigh," do léim ceann aca asteach
ann a beul agus thacht sí an chailleach. Ann sin rómhair siad
poll i n-urlár an chaisleáin agus chuireadar colann na caillighe
ann, agus an dá charnán cloch os a cionn. Agus muna gcreideann
tu mo sgeul, má théidheann tu go Loch Measg, feicfidh tu an dá
charnán mhór cloch i láthair "Chaisleáin an dá chailligh,"
mar chrothughadh go bhfuil an sgeul fíor.

Tar éis seachtmhaine, nuair nach bhfacaidh Tomás Fuilteach
an chailleach ag teacht ar ais chum an chaisleáin, chuir sé ceist
air an mbeirt dheirbhshiúr d'á taoibh, acht dubhairt siad-san
nach raibh fhios aca creud thárla dhí, agus nach bhfacaidh siad
í ar feadh seachtmhaine, agus dubhairt siad 'san am ceudna,
"nár thagaidh sí ar ais go deó, ná cúntas uaithi."

AN CHRÁIN-MHUICE DO BHÍ AG TOMÁS

Bhí cráin-mhuice ag Tomás Fuilteach agus bhidheadh ál
banbh aici uile mí 'san mbliadhain. Budh leis an mháthair mhóir
an chráin seó i dtosach, acht bhronn sí ar Thomás í, agus bí
cinnte gur b' aisteach an chráin í, nuair bhidheadh ál banbh aici
uile mí. An t-am so air a bhfuil mé ag innsint mo sgéil, bhí fiche
banbh ag an gcráin seó, agus nuair bhiadar mí d'aois, thug sé
iad go Gaillimh le na ndíol. Thárla gur cheannuigh sagart
paráisde na Gaillimhe sé cinn díobh, agus nuair thug fear an
tsagairt iad a-bhaile, thug sé neart le n-ithe dhóibh, agus tháinig
an sagart féin amach le feuchaint na caoi a raibh siad ag borradh.
Bhí an sagart ar an tsráid agus bhí sé 'gá moladh nuair leig
siad sgiatháin amach mar géidhibh, agus d'eitill siad suas san
spéir, agus d'imthigh siad as amharc.

Choisrigh an sagart é féin agus dubhairt le na fhear, "budh
bhainbh draoidheachta iad sin, acht tá fhios agam gur ó Thomás
Fuilteach de Búrca do fuaireas iad, agus níor chóir dham roinn
ná páirt do bheith agam leis an draoidheadóir gránna sin, acht
rachaidh mé chuige amárach agus cuirfidh mé iac (d'fhiacha?)
air mo chuid airgid do thabhairt ar ais dam."

Ar maidin, lá ar na mhárach, chuaidh an sagart chuig Tomás
Fuilteach, agus dubhairt, "cia 'n sórt banbh do dhíol tu liom
andé?"

"Na bainbh is fearr i n-Éirinn," ar sa Tomás Fuilteach.

"A bheitheamhnaigh bhradaigh, budh bhainbh draoidheachta
iad," ar san sagart, "agus muna dtugann tu mo chuid airgid
ar ais dam deunfaidh mise sompla dhíot."

"Deun do dhíthchioll," ar Tomás Fuilteach, "tá do bhainbh
'san mbaile ann do chró, is ar do shúilibh tá an draoidheacht.
Agus maidir le sompla do dheunamh dhíom-sa, ní'l sé ann do
chúmhachta, ní'l níos mó de bheann agam ort 'ná atá agam ar
an salachar atá ar bhonn mo choise. Teirigh a-bhaile anois, tá
do bhainbh ann san mbaile rómhad."

Chuaidh an sagart a-bhaile, agus fuair na bainbh roimhe i
gcró na muc. D'fhiafruigh sé de'n tsearbhfhóghanta cia 'n uair
tháinig na bainbh ar ais. "Ní'l fhios agam," ar seisean, "ní
fhacaidh mise iad ag teacht."

"Saoilim nach bainbh chearta iad," ar san sagart, "agus nach
cóir dúinn iad do chongbháil; tabhair go Gaillimh iad amárach
agus díol iad."

Ar maidin, nuair d'éirigh an searbhfhóghanta, chuaidh sé
amach le biadh do thabhairt do na banbhaibh, acht ar éigin d'
aithnigh sé iad, d'fhásadar chomh mór sin. D'innis sé do 'n
tsagart gur mhéadaigh na bainbh go h-iongantach, agus go
mbudh mhór an truagh iad do dhíol.

"Is cuma liom," ar san sagart, "ní bhéidh siad timchioll mo
thighe-se, chor ar bith."

Ar maidin, lá ar na mhárach, thug fear an tsagairt na bainbh
go Gaillimh, acht ní bainbh do bhí ionnta anois acht muca,
d'fhásadar chomh mór sin i n-am gearr. Ní raibh sé a-bhfad
ann san mbaile-mór, nuair cheannuigh fear d'arb' ainm Tadhg
Mór Mac Dómhnaill na muca, agus thug luach mór orra. Nuair
d'íoc sé fear an tsagairt, d' fhiafruigh sé dhé cia 'n áit a raibh sé
'na chómhnuidhe. "Is mise buachaill an athar Mac Diarmuid,"
ar san fear.

"Is maith liom sin," ar sa Tadhg Mór, "béidh an t-ádh ar na
mucaibh sin, mar budh leis an sagart iad."

Thiomáin Tadhg Mór na muca a-bhaile, chuir asteach i gcró
na muc iad, agus thug neart le n'ithe dhóibh.

Ar maidin, lá ar na mhárach, chuaidh sé amach le feuchaint
ar na mucaibh, acht chomh luath a's d'fhosgail sé doras an chró,
créad d'fheicfeadh sé, acht sé gadhair mhóra dhubha i n-áit na sé
muc. Bhí faitchios agus iongantas ar Thadhg, thug sé coiscéim
ar gcúl, agus amach leis na gadhair ag tathfaint mar bheidheadh
siad ar lorg sionnaigh. Bhí faitchios ar Thadhg iad do leanamhaint,
acht chuaidh sé, agus fearg mhór air, go tigh an tsagairt, agus
d' fhiafruigh sé dhé: cia an sórt muc do dhíol sé leis.

"Níor dhíol mise muc ar bith leat," ar san sagart.

"Mur (muna) dhíol tusa liom iad, dhíol do bhuachaill-aimsire
liom iad, agus 's é an cás ceudna é."

"Créad thárla do na mucaibh?" ar san sagart.

"Innseóchaidh mise sin duit," ar sa Tadhg Mór, "créad
thárla dhóibh. Thug mé iad a-bhaile agus chuir mé asteach i
gcró iad, thug mé neart le n'ithe dhóibh agus bhí leabuidh
mhaith aca le luidhe uirri, agus ar maidin, lá ar na mhárach,
chuaidh mé féin amach le feuchaint orra, agus créad d'fheicfinn
i n-áit na sé muc acht sé gadhair mhóra dhubha. Thug mé
coiscéim ar gcúl, mar bhí faitchios orm, agus léim na gadhair
amach ar an dorus, agus iad ag tathfaint, go saoilfeá gur ar lorg
sionnaigh do bhí siad - agus sin é anois," ar sé, "an rud
thárla do do mhucaibh."

"Dona go leór," ar san sagart, "acht bhéarfaidh mise do
chuid airgid ar ais duit."

Thug an sagart luach na muc do Thadhg, agus nuair bhí sé
imthighthe, ghleus sé é féin agus chuaidh go Caisleán Locha
Measg, agus d'iarr sé ar Thomás Fuilteach luach na mbanbh do
thabhairt ar ais dó, agus gan aon thrioblóid eile do chur air.

"Maith go leór," ar sa Tomás Fuilteach, "bhéarfaidh mé
luach na mbanbh seacht n-uaire, dhuit, má thugann tu do
bhriathar dam nach dtiucfaidh tu dom' bhodharúghadh níos mó."

"Go deimhim, ní thiucfad," ar san sagart.

Thug Tomás Fuilteach an t-airgiod dó, agus d'imthigh an sagart
a-bhaile sásta go leór, oir bhí sochar maith aige as na banbhaibh
mar shaoil sé féin.

Ar maidin, lá ar na mhárach, d'imthigh an sagart le cíos
bliadhna d'íoc leis an tighearna talmhan, agus nuair tharraing
sé amach an sporán ar chuir sé an t-airgiod ann, ní raibh dada
ann acht clocha beaga. "Ní féidir gur sgrios mo bhuachaill
aimsire mé," ar san sagart leis féin; "is cinnte gur b'é an
draoidheadóir Tomás Fuilteach d'imir an cleas so orm, acht
deunfaidh mé mo dhithchioll le bheith comhthrom leis am eile."

Thug sé mar leithsgeul do 'n tighearna talmhan gur dhearmuid
sé an t-airgiod do thabhairt leis, agus d'imthigh sé. Ní raibh
fhios ag an sagart créad dheunfadh sé anois, acht sgríobh sé
chuig an easbog ag iarraidh cómhairle air. Fuair sé freagra ó'n
easbog ag rádh leis gan roinn ná páirt do bheith aige feasta le
Tomás Fuilteach, mar budh bhall de 'n diabhal do bhí ann.

MAR DO CHUIR TOMÁS BUAIDHREADH AR AN SAGART

Acht ní raibh Tomás Fuilteach réidh leis an sagart fós. Ar
maidin Dia Dómhnaigh, nuair bhí an poball cruinnighthe le aif-
rionn d'éisteacht, tháinig dá ghadhair i láthair an dorais, agus
thosaigh siad ag tathfaint chomh h-árd sin nár fheud na daoine
focal do chloisteál. Agus ann sin, nuair tháinig an sagart ar an
altóir agus nuair thosaigh sé an t-aifrionn do léigheadh, tháinig
na ceudta préachán mór ingneach, agus thosaigh siad ag scrí-
och chomh h-árd sin go saoilfeá nach raibh préachán ingneach
'san domhan nach raibh cruinnighthe ann. Níor fhéad an sagart
léigheadh ná an poball éisteacht. Fuair an sagart an t-uisge
coisreagtha agus chuaidh amach, acht níor fheud sé gadhar ná
préachán ingneach d'fheiceál. Acht ní túisge tháinig sé asteach
'ná thosaigheadar arís, agus b'éigin dó an t-aifrionn do chur ar
gcúl an Dómhnach sin. Sgríobh sé ann sin chuig an easbog agus
d' innis dó gach nidh thárla. Fuair sé freagra le rádh go dtiucf-
adh an t-easbog é féin, agus go dtabhairfeadh sé Fiacail
Phádraig leis. Bhí an fhiacail sin ionnán draoidheadóiridh an
domhain do dhíbirt.

An Dómhnach 'na dhiaigh sin, bhí an t-easbog ag an teach-
pobuill roimh an aifrionn. Tháinig na gadhair agus thosaigh
siad ag tathfaint chomh h-árd a 's d'fheudadar. Níor mhothaigh
siad go dtáinig an t-easbog taobh shiar díobh agus bhuail buille
d'fhiacail Phádraig orra, agus rinne dá charraig díobh. D'eitill
na préacháin ingneach' suas san aér, acht chaith an t-easbog
fiacail Phadraig ar an talamh agus thuiteadar uile marbh 'na

mhullach. Chuir sin deireadh ar thrioblóid an tsagairt. 'S iad an
bheirt dheirbhshiúr do bhí ag Tomás Fuilteach do bhí ann san
dá ghadhair, acht chuir fiacail Phádraig críoch orra.

Mhair Tomás Fuilteach bliadhanta andhiaigh seó, acht níor
chuir sé buaidhreadh ar sagart ná brathair ó 'n lá sin.

VIII

Bás Thomáis Fhuiltigh de Búrca.

A bhfad o shoin, nuair bhí Tomás Fuilteach 'na chómhnuidhe
a gcaisleán Locha Measg, bhidheadh Righ O Conchubhair ag
teacht go minic chuige ar cuairt. Leig Tomás Fuilteach air féin
gach am go raibh meas mór aige ar O Conchubhair, agus go
mbudh carad mhaith dhó é, acht níor bhfíor dó é sin, óir bhí sé
'na námhaid geur dó. Shaoil Tomás Fuilteach go ndeunfadh na
daoine righ dhé féin dá mbeidheadh O Conchubhair marbh. Budh
mhinic thug sé ór agus airgiod do dhaoinibh leis an righ do
mharbhadh, acht bhí an iomarcuidh meas' ag na daoinibh ar O
Conchubhair, agus ní bhfuair sé duine ariamh do dheunfadh aon
anachain air.

Aon lá amháin ann san ngeimhreadh nuair bhí sioc agus
sneachta trom ar an talamh, chuir Tomás Fuilteach cuireadh chuig
an righ le teacht ar cuairt chuige féin, ag rádh 'san am ceudna
go raibh rún aige le n'innseacht dó. Tháinig an righ gan duine
ar bith ann a chuideachta, mar shaoil sé nach raibh baoghal ar
bith air, chomh fada agus bheidheadh sé i g-comhluadar Thomáis
Fhuiltigh. Anois, bhí beirt Ghall íoctha agus faoi mhionna ag
Tomás Fuilteach le O Conchubhair do mharbhadh, agus nuair
bheidheadh an obair deunta aca, bhí long réidh le iad do thabhairt
go Sacsana.

Bhí go leór de dhaoinibh uaisle ag an gcaisleán nuair tháinig
O Conchubhair. Chuir Tomás Fuilteach fáilte mhór roimhe agus
chuir sé é 'na shuidhe ag ceann an bhoird ag dinéar. Nuair bhí
an dinéar ithte, tháinig fíon ar an mbord, acht ní bhlasfadh Righ
O Conchubhair dé, mar fuair sé cogar ann a chluais ó fhear de
na searbhfhóghantaibh go raibh nimh ann a chorn, agus thug
sé leithsgeul go gcuirfeadh fíon tinneas cinn air. D'ól duine-uasal
do bhí i n-aice leis an corn do bhí gleusda do 'n righ, agus
níor bhfada gur thuit sé marbh faoi an mbord. Ní raibh fhios ag
aon duine ann san gcomhluadar siocair a bháis, acht ag Tomás
Fuilteach agus ag Righ O Conchubhair amháin. Bhí faitchios ar
an righ do rádh go raibh nimh ann san gcorn mar bhidheadh
piostal ag Tomás Fuilteach ann a bhrollach i gcómhnuidhe, acht
bhí rún daingean aige Tomás do thabhairt chum dlighe chomh
luath agus do bheidheadh sé féin saor ó'n gcaisleán. Chomh luath
agus tháinig doctúir agus dubhairt sé go raibh an duine-uasal
marbh, do bhris an comhluadar suas agus d'imthigh siad a-
bhaile.

Bhí Righ O Conchubhair ag dul a-bhaile leis féin, acht nuair
tháinig sé chomh fada le áit uaignigh faoi sgáile chrainn mhóir, do
buaileadh é le cloich mhóir ann san gcloigionn agus thuit sé ar an
talamh, acht seal má (sul ar) fheud sé éirighe, do cuireadh sgian
tríd a chroidhe. Dubhairt daoine gur ab é Tomás Fuilteach do
mharbh e, acht ní raibh an fhiadhnuise láidir go leór 'na aghaidh
le n-a chrochadh. Bhí madadh beag le O Conchubhair, agus nuair
thuit an righ, thosaigh an madadh beag ag caoineadh agus ag
deunamh torain mhóir. Shaoileadar greim d'fhághail ar an madadh
beag, acht níor fheudadar. B'iomdha urchar do sgaoileadar 'na
dhiaigh, acht níor fheudadar a mharbhadh, agus faoi dheireadh,
nuair bhí an lá ag teacht, d'imthigheadar a-bhaile. Acht ní
fhágfadh an madadh beag a mháighistir, agus nuair tháinig solus
an laé, chualaidh daoine na mbailteadh, thart timchioll, an
madadh beag ag caoineadh agus thángadar chum na h-áite, agus
fuaradar an righ marbh.

Chuaidh an gháir amach, agus faoi cheann uaire, ní raibh fear
ná bean ná paiste i bhfoigseacht seacht míle do Loch Measg nach
raibh eólas aca ar an sgeul brónach sin, agus bhí brón mór ar
gach uile dhuine d'á raibh eólas aige ar an righ. Tháinig Tomás
Fuilteach i lathair agus do leig air féin go raibh brón mór air-
sean.

An oidhche sin, bhí Tomás Fuilteach ann a sheomra, nuair
d'fhosgail an dorus agus shiúbhail tais an righ mhairbh asteach,
fuair greim air, agus chaith anaghaidh na talmhan é. Níor fheud
sé focal do labhairt, bhí an oiread sin faitchis air. Bhí an fhuil
dhearg ag rith as an righ, agus chumail sé roinn dí ar Thomás
Fuilteach, agus ní bhainfeadh an meud uisge 'san loch an
fhuil sin dé. Nuair tháinig sé chuige féin rud-beag, shaoil
sé an seomra d'fhágbháil, acht fuair tais an righ greim eile
air agus bhuail anaghaidh na talmhan é arís, gur shaoil sé
go raibh gach uile chnámh ann a chorp briste, agus níor
shiúbhail sé coiscéim ó sin amach. Nuair bhuail an clog an
dó-deug 'san oidhche, d'fhág an tais é, acht ní raibh sé ionnán
cor do chur as féin.

Ar maidin, lá ar na mhárach, nuair tháinig na searbhfhóghan-
taidh, fuair siad Tomás Fuilteach ar an urlár cosmhúil le fear
marbh. Chuireadar ar a leabuidh é, agus chuireadar fios ar
dhoctúir. B'éigin do bheirt fhear fanacht 'san seomra leis. Nuair
tháinig an doctúir, shaoil sé gur parailíse do bhí air, acht bhí
iongantus ró mhór air, nuair chonnairc sé an fhuil do bhí ar
Thomás, agus nuair fuair sé nár fheud sé an fhuil sin do nighe
dhé.

An oidhche sin, d'fhan beirt fhear ann san seomra leis, agus
bhí solus maith aca, acht timchioll a h-aon-deug a chlog
chualaidh siad an focal "Ub-ub-ó, Righ O Conchubhair." Leis
sin d'fhosgail an doras, múchadh an solas, tháinig an tais
asteach, fuair greim ar Thomás Fuilteach agus bhuail anaghaidh
talmhan é. Acht is iongantach an sgeul é le rádh nach

bhfacaidh an bheirt fhear an tais. Do sgread Tomás Fuilteach;
"Nach bhfeiceann sibh é dom' mharbhadh, congbhaigh
uaim é."

"Ní fheicmid aon nídh" ar siad, agus do shaoilfeadh siad gur
ar mire do bhí sé, muna mbeidheadh go bhfacaidh siad é d'á
bhualadh anaghaidh na talmhan. Tháinig faitchios mór ar na fir
(fearaibh) agus bhí siad ag brath ar imtheacht, nuair chualaidh
siad guth ag rádh "ná bíodh faitchios orraibh, ní dheunfar aon
anachain orraibh." Chuireadar Tomás Fuilteach ann san leabuidh
arís, acht ní túisge do bhí sé innti, 'ná fuair an tais greim
air agus chaith anaghaidh na talmhan é. Seal gearr 'na dhiaigh
sin, do bhuail an clog, agus dubhairt Tomás Fuilteach, "tá sé
imthigthe; cuir ar mo leabuidh mé."

Chuireadar ar a leabuidh é agus thuit sé 'na chodladh mío-
shuaimhneach, agus thosaigh sé ag caint. "Níor chreid mé
ariamh" a-dubhairt sé agus é 'na chodladh, "go raibh taise ann,
agus níor chreid mé go bhfeudfadh duine marbh teacht as an
uaigh, acht creidim anois é. 'Séan diabhal do chuir iac (d'fhiacha?)
orm an righ do mharbhadh."

Bhí an bheirt fhear ag éisteacht leis an gcaint seó agus
dubhradar le chéile, "is cinnte gur mharbh sé Righ O Conchu-
bhair agus budh chóir a chrochadh." Ar maidin, nuair mhúsgail
Tomás Fuilteach, dubhairt sé leis an mbeirt fhear. "Ná h-innis
d'aon neach aon nidh d'á bhfacaidh sibh aréir, agus íocfaidh mise
sibh go maith."

"Bhí tu ag caint ann do chodladh" ar siad, "agus dubhairt tu
gur mharbh tu Righ O Conchubhair, agus go mbudh é a thais do
bhí dod' bhualadh anaghaidh na talmhan."

"Budh é trioblóid inntinne do chuir orm an chaint sin do
dheunamh," ar seisean.

"Tá amhras mór ag na daoinibh gur tusa do mharbh é," ar
na fir, "agus nuair cluinfidh siad go dubhairt tu féin é, ni ghlan-
fadh an meud uisge 'san loch thu."

"Ní'l aon ocáid agaibh-se labhairt air," ar sa Tomás Fuilteach,

"agus bhearfaidh mé fiche púnt daoibh ar son an rún do
chongbháil."

"Geobhamaoid níos mó 'ná sin, ar son a innseacht," ar
siad.

"Bhéarfaidh mé dá fhichid púnt daoibh," ar seisean.

"Ní ghlacfamaoid níos lúgha 'ná ceud," ar siad, agus 'san
am ceudna d'éirigh siad suas le bheith ag imtheacht.

"Fan, fan," ar seisean, "agus bhéarfaidh mé céad daoibh,
agus talamh gan cíos nuair geobhas mé biseach," ar seisean.

An oidhche sin, bhí na fir 'na suidhe ag an teine, agus Tomás
Fuilteach ann a leabuidh, nuair tháinig sionnán mór gaoithe,
agus shaoil siad go leagfadh sé an caisleán 'na mullach, óir
chraith sé é o bhonn go bárr. D'fhosgail an doras, tháinig an tais
asteach, fuair greim ar Thomás Fuilteach, agus bhuail anaghaidh
na talmhan é. Sgairt fuil as a bheul, as a shróin, as a dhá shúil.
'San am ceudna, mheudaigh an ghaoth agus an sionnán mór agus
bhain sé an chleith de 'n gcaisleán. Nuair chuaidh na fir le Tomás
Fuilteach do thogbháil suas, bhí sé marbh. Tar éis a bháis
thionntaigh sé chomh dubh leis an ngual, agus is ar éigin
d'fheud na fir a chur i gcónra (cómhra), bhí an oiread sin de
dhroch-bholadh uaidh.

Fuair fear-gaoil do Thomás Fuilteach an talamh timchioll an
chaisleáin, agus níor bhfad gur chuir sé cleith úr ar an gcaisleán
féin. Tar éis sin, phós sé bean óg.

Oidhche na bainnse, nuair bhí gaolta na lánamhna nuadh-
phósta 'na suidhe ag bord, ag ithe seire 'san gcaisleán, tháinig
crith-talmhan do chraith an caisleán, agus do bhris uile ghreim
troscáin ann. Tháinig faitchios mór ar an gcómhluadar, agus
níor bhfada gur sgap siad, acht beirt no triúr a raibh meisneach
ionnta, d'fhan leis an lanamhain óig.

Timchioll a h-aoin-deug a chlog bhidheadar uile i n-aon seomra
i n-íochtar an chaisleáin, nuair chualaidh siad toran mór os a
gcionn mar bheidheadh daoine ag troid agus ag gárthaoil (?). Thuit

an bhean nuadh-phósta i laige, agus nuair tháinig sí chuici féin,
dubhairt sí nach bhfanfadh sí oidhche eile, 'san gcaisleán, dá
bhfághadh sí Eire gan roinn. Ar maidin, lá ar na mhárach
chuaidh sí chum a h-athar agus lean an fear í.

Seachtmhain 'na dhiaigh sin , chuaidh maor do chómhnuidhe
ann san gcaisleán, acht níor fheud sé fanacht ann an dara oidhche.
Dubhairt sé go dtáinig Tomás Fuilteach chuige agus sgian ann
a láimh le na mharbhadh. 'Na dhiaigh sin, chuaidh mórán daoine
eile ó am go h-am le cómhnuidhe ann san gcaisleán, acht aon
dream d'á ndeachaidh ann, níor fhanadar an dara oidhche. Fá
dheóigh, ní rachadh duine ar bith ag cómhnuidhe ann, agus ní
rachadh siad i ngar dó 'san oidhche ar ór ná ar airgiod. Cidh nach
raibh aon duine 'na chómhnuidhe ann san gcaisleán, d'fheiceadh
na daoine solas ann, agus chluineadh siad gáir mhór, cosmhúil
agus dá mbeidheadh daoine ag troid agus ag clampar ann; agus
dubhairt na daoine gur b'iad Tomás Fuilteach agus an diabhal
do bhidheadh ag troid le chéile ann. Bhí uile fhuinneóg do bhí
ann briste, agus bhidheadh na préacháin ag dul asteach 's
amach ann.

Bhí an caisleán gan tionónta le bliadhantaibh, agus ar feadh
an ama sin, ní raibh beithidheach ceithre cos d'á ndeachaidh ar
feurach ar thalamh an chaisleáin nach bhfuair bás, acht gabhair,
agus bhidheadh go leór aca sin ann.

Tar éis na mbliadhan fada, cheannaigh duine uasal an caisleán
agus an talamh timchioll air. Chuir sé fir-oibre ag obair le deise
do chur air, agus nuair bhí sé réidh, chuir sé fios ar an easbog
agus ar bheirt shagart le aifrionn do léigheadh ann. Nuair chuir
siad críoch ar an aifrionn, dubhradar leis, "Tig leat do chómh-
nuidhe ann san gcaisleán anois, ni thiucfaidh Tomás Fuilteach
ag cur trioblóide ort níos mó, agus tá Righ O Conchubhair
imthighthe go suaimhneas síorruidhe.

IX

Iolar Clumhaigh an Óir.

A bhfad ó shoin, bhí sean righ 'na chómhnuidhe i n-Éirinn,
agus bhí triúr mac aige do rugadh ag an aon gheineamhain
amháin. Bhí meas mór aige orra, acht ní raibh fhios aige cia aca
do bheidheadh 'na oidhre ar an ríoghacht, mar rugadh iad ann
san am ceudna, agus mar bhí an meas ceudna aige orra.

Bhí crann-úbhall i ngáirdín an righ, agus do bhidheadh dá-
fhichid úbhall air gach uile bhliadhain, acht sul do bheidheadh
siad leath-apuidh, bhidheadh siad goidte. Aon lá amháin, chuir
an righ fios ar a thriúr mac agus dubhairt sé leó: "bidheann
m' úbhalla breágha d'á ngoid uaim gach uile bhliadhain, cidh go
mbidheann fir-faire agam oidhche agus lá faoi an gcrann ó'n am
thuiteas na blátha. Anois, má dheunann sibh-se faire, an té
gheobhas an gaduidh, béidh mo ríoghacht aige am' dhiaigh."

Is iad so ainmneacha an triúir, Aodh, Art agus Niall. Labhair
Aodh i dtosach agus dubhairt, "deunfaidh mise faire anocht, ní
dóigh go dtiucfaidh an gaduidh ar feadh an laé."

"Deunfaidh mise faire an oidhche amárach," ar sa Art. "Agus
mise an treas oidche," ar sa Niall.

An oidhche sin, seal gearr roimh clap-sholus, chuaidh Aodh
ar gárda san ngáirdín, agus thug sé arm leis, agus fíon agus
neart le n-ithe. Timchioll uaire an mheadhon-oidche, tháinig
codladh air, agus b'éigin dó a shúile do chuimilt go cruaidh le
n-a gcongbháil fosgailte. Tháinig toran mór os a chionn san spéir,
cosmhúil agus dá mbeidheadh na mílte eun ag eitiollacht thairis.
Tháinig eagla mhór air, agus nuair d'fheuch sé suas, chonnairc sé
eun mór. Bhí a shúile chomh mór leis an ngealaigh agus chomh

lonnrach leis an ngréin. Tháinig sí anuas ar na h-úballaibh agus
d'fhuadaigh léithe gach uile úbhall do bhí ar an taoibh sin de 'n
crann. Sgaoil Aodh urchar 'na diaigh acht níor bhain sé cleite aisti.

Ar maidin, tháinig an righ amach agus d'fhiafruigh sé d'Aodh
ar ghabh sé an gaduidh. "Níor ghabhas í, acht connairceas í,
agus sgaoileas urchar 'na diaigh," ar sa Aodh.

"Ní bhfuighfidh tusa mo ríoghacht," ar san righ.

An lá ar na mhárach, nuair bhí dorchadas na h-oidhche ag
teacht, fuair Art a chuid arm, fíon, agus neart le n-ithe, agus
chuaidh sé amach 'san ngáirdín le faire na h-oidche do dheunamh.
Shuidh sé ag bonn an chrainn agus thosaigh sé ag smuaíneadh.
Timchioll uaire an mheadhon-oidhche, chualaidh sé toran 'san
aér, mar bheidheadh na mílte eun ag eitiollach os a chionn.
Nuair d'fhéach sé suas, chonnairc sé an t-eun mór le súilibh
innti chomh mór leis an ngealaigh agus chomh lonnrach leis an
ngréin. Tháinig sí anuas ar an gcrann-úbhall agus d'fhuadaigh
sí léithe cuid de na h-úbhallaibh. Sgaoil Art urchar 'na diaigh,
acht níor bhain cleite aisti.

Ar maidin, roimh ghréin, go moch, tháinig an righ chuige
agus d'fhiafruigh dhé ar ghabh sé an gaduidh.

"Níor ghabhas," ar sé, "acht saoilim gur loit mé í."

"Ní bhfuighfidh tusa mo ríoghacht," ar san righ.

An treas oidhche, chuaidh Niall ag faire na n-úbhall. Tim-
chioll uaire an mheadhon-oidhche, chualaidh sé toran an éin
mhóir ag teacht. Bhí a shuile chomh mór leis an ngealaigh agus
chomh lonnrach leis an ngréin. Nuair bhí sí teacht anuas ar na
h-úbhallaidh, sgaoil Niall urchar, agus is cinnte gur loit sé í, óir
tháinig cith de 'n clúmhach anuas aisti go bonn an chrainn.
Nuair dhfeuch sé ar an gclúmhach le solas an laé, fuair sé go
raibh na cleitidhe de 'n ór buidhe, agus b' áluinn iad le feuchaint
orra.

Ar maidin, roimh ghréin, go moch, tháinig an righ agus
d'fhiafruigh sé ar ghabh sé an gaduidh.

"Níor ghabhas," arsa Niall, "acht sgaoileas urchar 'na

diaigh, agus bhaineas clúmhach go leór dí, feuch é faoi an
gcrann, agus is cinnte mé nach dtug sí aon úbhall léithe."

D'fheuch an righ ar an gclúmhach óir, smuaín sé tamall beag
aige féin, agus ann sin dubhairt sé, "caithfidh mé eun clúmhaigh
an óir d'fhághail, no ní bhéidh mé 'bhfad beó, agus an té
gheobhas dam í, béidh mo ríoghacht agus mo mhaoin shaoghaltach
aige mo dhiaigh."

An lá sin, chuir an righ fios ar chómhairleóir críona do bhí
aige ann a sheirbhís, agus thaisbéan sé dhó clumhach an óir,
agus d'fhiafruigh sé cia an sórt éin ar fhás an clúmhach sin uirri.
D'fheuch an cómhairleóir ar an gclúmhach agus dubhairt:
"D'fhás an clúmhach sin ar eun iongantach, ní'l a leithéid le
fághail ar an talamh. Tá dá sheód innti i n-áit na súl, agus is
luachmhaire iad 'ná do ríoghacht-sa, agus fásann clúmhach an
óir uirri uile mí 'san mbliadhain."

"Agus cia an áit bhfuil an t-eun sin le fághail no cá bhfuil
sí 'na cómhnuidhe?" ar san righ.

"Tá sí 'na cómhnuidhe ar thaoibh sléibhe áird atá 'san Spáin,
tá caisleán breágh aici ann sin, agus is í an bhean is áille 'san
domhan, bidheann sí 'na mnaoi 'san lá, agus 'na iolar le clúmhach
an óir 'san oidhche."

"Ní thig liom-sa bheith a-bhfad beó," ar san righ, "muna
bhfágh' mé í, agus an té bheurfas chugam í, béidh mo ríoghacht
agus iomlán mo mhaoine saoghaltaighe aige."

Bhí an triúr mac i láthair ag éisteacht, agus dubhradar go
gcaillfidís a mbeatha no go bhfuighidís iolar clumhaigh an óir.

Ar maidin, lá ar na mhárach, thug an righ sporán óir agus
capall maith do gach mac, agus d'imthigheadar ag tóruigheacht
iolair clúmhaigh an óir. Nuair tháinig siad go dti crois-bhóthar,
dubhairt Niall: "Sgaramaois ann so, agus an té thiucfas slán ar
ais i dtosach, gearradh sé lorg croise ar an gcloich mhóir sin ar
thaoibh an bhóthair." Dubhairt siad go ndeunfaidís sin. Sgar
na dearbhráithreacha tar éis sin agus lean gach fear aca a bhóthar

féin. Anois leanfamaoid na dearbhráithreacha mar chuadar ag
faire na n-úbhall; budh h-é Aodh do chuaidh ag faire an cheud-
oidhche.

Chuaidh sé ar aghaidh an cheud-lá maith go leór, agus nuair
bhí dorchadus ag teacht, chuir sé faoi i dtigh beag ar bhruach
coille. Nuair bheannaigh sé asteach, chuir an chailleach do bhí
ann san tigh fáilte roimhe, agus dubhairt go raibh biadh, deoch
agus leabuidh le fághail aige, gan ór, gan airgiod. Thug sé
buidheachas dí, agus dubhairt go raibh neart óir agus airgid
aige le na bhealach d'íoc.

"Tá's agam sin," ar san chailleach, "acht nior ghlac mé
íocaidheacht ar son lóistín oidhche ariamh, agus ní ghlacfad fad
mo bheatha; acht fág agam trí ribe róin as ruball (earball) do
chapaill, sul má n-imtheóchaidh tu ar maidin."

"Go deimhin, fágfad, agus ceud ribe, má tá dúil agad ionnta,"
ar sa Aodh.

Faoi cheann tamaill bhig, bhí biadh deoch agus fíon ar bord i
láthair mhic an righ. D'ith agus d'ól sé a sháith. Chuir an
chailleach an bord le cois bhalla an tighe. Ann sin, thug sí coirce
do 'n chapall, agus shuidh sí ann san gcoirneull agus thosaigh ag
cómhrádh le mac an righ. "An ceart é fiafruighe dhíot cá fhada
rachfas tu?" ar sise.

"Seadh," ar seisean, "táim ag dul chum na Spáine ag
tóruigheacht éin éigin dom' athair, ní bhéidh sé beó gan í, agus
ma éirigheann dam i d'fhághail, tá ríoghacht m'athar agus a
mhaoin shaoghalta go h-iomlán le bheith agam-sa."

"Cia 'n sórt éin í, no cia 'n t-ainm atá uirri?" ar san
chailleach.

"'Sí iolar clúmhaigh an óir atáim ag tóruigheacht," ar san
mac righ.

"Go deimhin, do rinne an bitheamhnach ceudna feall mhór
orm-sa," ar san chailleach. "Tháinig sí ann san oidhche agus
d'fhuadaigh sí uaim m'aon mhac amháin, agus ní thig liom é
d'fhághail ar ais go bhfágh' mé trí ribe róin as ruball capaill

gach uile dhuine thiucfas ag iarraidh lóistín oidhche orm, go
mbéidh an oiread ribe agam a 's atá ar cheann iolair clúmhaigh
an óir, agus ní thig liom níos mó 'ná trí ribe do tharraingt as
capall ar bith. B'éidir nach bhfuil fhios agad go m-bidheann sí
'na mnaoi ann san lá agus na h-iolar ann san oidhche. Tá sí faoi
dhraoidheacht, agus 's é mo chómhairle dhuit gan dul a n-aice
léithe."

"Dubhairt mé sul ar fhág mé an baile, go gcaillfinn m'anam
no go bhfuighfinn í, agus ní thig liom dul ar m'ais," ar san
mac righ.

"Bidheadh do thoil féin agad," ar sise, "acht tar anois agus
taisbéanfaidh mé do leabuidh dhuit." Thug sí an mac righ
asteach ann san seomra agus d'fhág sí ann sin é.

Ar maidin, go moch, d'éirigh Aodh, d'ith agus d'ól a sháith,
tharraing trí ribe as ruball an chapaill, sheachaid iad do 'n
chailligh agus d'imthigh ar siúbhal ag marcuigheacht ar a
chapall.

An dara oidhche, chuir sé faoi i dtigh beag eile cosmhúil leis
an tigh a raibh sé ann an oidhche aréir. Nuair bheannuigh sé
asteach, chuir cailleach fáilte roimhe, agus dubhairt go raibh
biadh, deoch agus leabuidh le fághail aige, gan ór ná airgiod.
Thug sé buidheachas dí agus dubhairt go raibh neart óir agus
airgid aige féin le na bhealach d' íoc. "Tá 's agam sin," ar san
chailleach, "acht níor ghlac mé íocaidheacht ar son lóistín
oidhche ariamh agus ní ghlacfad, fad mo bheatha, acht fág agam
trí ribe róin as ruball do chapaill sul má n-imthéocaidh tu ar
maidin."

"Go deimhin fágfad, agus ceud ribe," ar sa Aodh.

Faoi cheann tamaill, bhí biadh, deoch agus fíon ar bord i láthair
mhic an righ. D'ith agus d'ól sé a sháith. Chuir an chailleach an
bord le cois bhalla an tighe, thug coirce do 'n chapall agus shuidh
sí ann san gcoirneull. Thosaigh sí ag cómhrádh le mac an righ.
D'fhiafruigh sí dhé creud do bhí sé ag tóruigheacht no cá fhada
bhí sé ag dul, agus dubhairt sí leis go direach mar dubhairt an

chailleach eile, agus mar tháinig iolar clúmhaigh an óir agus
mar ghoid sí a haon mhac amháin, agus ar n-imtheacht dó, an lá
ar na mhárach, b'éigin dó trí ribe róin as ruball a chapaill do
thabhairt dí.

An treas oidhche, chuir sé faoi i dtigh caillighe eile, agus thárla
an nídh ceudna dhó mar thárla an dá oidhche roimhe sin -
b'éigin dó trí ribe róin do thabhairt do'n chailligh, agus leis an
sgeul do dheunamh gearr, bhí sé ag fágbháil trí ribe róin 'na
dhiaigh go laétheamhail, go raibh ruball a chapaill chomh lom le
lár do bhaise, agus bhidheadh na creabhair ag deunamh baillseire
dhé, mar nach raibh aon ribe róin ann san ruball iad do dhíbirt,
agus gháir na daoine Ruball Lom air.

Nuair tháinig sé go bruach na fairrge, chuir sé faoi i dtigh do
bhí ann sin, acht tháinig sgriosadóiridh ann san oidhche nuair
bhí sé 'na chodladh, agus cheangail siad é, agus d'iomchar siad é
ar bord a loinge féin. Níor sgaoileadar é go raibh siad amuigh
ar an muir mhóir. Ann sin chuireadar é i gcionn oibre cruaidhe.
Acht aon lá amháin, chuaidh na sgriosadóiridh ag troid le loing
eile, agus, mo leun, do buaileadh Aodh le urchar agus fuair sé bás.

Anois ní'l mórán againn le h-innsint i dtaoibh Airt, acht gur
chuir sé faoi ann sna tighthibh ceudna agus gur thárla na neithe
ceudna dhó-san agus do thárla d'Aodh, agus ní raibh sé acht aon
lá amháin andhiaigh a dhearbhráthar ag cur faoi ann sna tighthibh
ceudna go dtáinig sé go bruach na fairrge. Chuir sé faoi i dtigh
caiptín loinge ann sin, agus d'íoc é ar son é do thabhairt chum
na Spáine. Ar maidin go moch chuaidh sé ar bord loinge,
sgaoileadar na seólta, agus thugadar a n-aghaidh ar an Spáin.
Acht an treas lá, d'éirigh stoirm mhór, chuaidh an long go bonn
na fairrge agus báitheadh iad uile.

Leanfamaoid Niall anois. Nuair sgar sé le na dhearbhráith-
reachaibh, ní dheacaidh sé a bhfad gur casadh sean-bhean air,
agus í seargtha le h-aois. "'Nidh Dia dhuit" ar sí.

"Go mbudh h-é dhuit," ar seisean. "Bhfuil am agad
cómhairle do ghlacadh," ar sise.

"Tá go deimhin," ar seisean, "agus béidh mé buidheach díot
ar a son."

"Má 's amhlaidh atá," ar sise, "na sgar le ribe róin as ruball
do chapaill go dtagaidh tu ó'n Spáin, má sgarair, táir caillte, agus
ní bhfuighfidh tu iolar clúmhaigh an óir."

"Go raibh maith agad faoi do chómhairle," ar sé, "seó dhuit
píosa óir."

"Tá croidhe-na-féile agad," ar san tsean bhean, "agus má
ghlacann tu mo chómhairle éireóchaidh leat. Tá 's agad gur
bean draoidheachta iolar clúmhaigh an óir. Nuair rachfas tu
chum an chaisleáin ann a bhfuil sí 'na cómhnuidhe, tabhair
amach as do phóca an bosca beag púdair seo a bheirim anois
duit, agus caith uirri é. Congbhaigh an bosca fosgailte: deunfaidh
sí í féin chomh beag le dróilín agus bhéarfaidh sí léim asteach
'san mbosca. Dun uirri é, agus tar ar ais chugam-sa, acht má
sgarair le ribe róin as ruball do chapaill, tá tu caillte."

Ní thárla aon droch-rud ar Niall go dtáinig sé go caisleán
iolair clúmhaigh an óir ann san Spáin, acht níor fheud sé dul
asteach ar feadh trí lá, óir bhí an geata dúnta. Acht trathnóna
an treas laé, tháinig sí féin amach ann a cóiste óir, agus nuair
bhí sí ag gabhail thairis, dhruid Niall anonn léithe agus chaith sé
an púdar uirri. Nuair chuaidh an púdar uirri, rinne sí í féin
chomh beag le dróilín agus thug léim asteach 'san mbosca. Léim
Niall ar a chapall, acht fuair an cóisteóir greim-rubaill air agus
níor fheud sé imtheacht. Chualaidh sé guth ann a chluais ag rádh.
"Greim cruaidh, ualach-eudtrom, agus marcuigheacht 'san aér."

"Greim cruaidh, ualach-eudtrom, agus marcuigheacht 'san
aér," ar sa Niall, agus ní luaithe bhí an focal as a bheul 'ná
d'éirigh an capall suas 'san aér, thug aghaidh ar Éirinn, ag
imtheacht chomh tapa le gaoith Mhárta, agus an cóisteóir
greamaighthe do' n ruball, ag sgreadach chomh h-árd a 's
d'fheud sé.

Níor bhfada go dtáinig an capall slán foláin go talamh, ann
san áit ar casadh Niall agus an tsean-bhean ar a chéile. Bhí sise
ann san áit roimhe, agus dubhairt, "Fáilte rómhad ar ais ó'n
Spáin, feicim go bhfuil searbhfhóghanta leat, a mhic an righ."

"Tá, go raibh maith agad-sa," ar seisean, "agus tá iolar
clúmhaigh an óir go cúramach agam ann san mbosca beag."

"Taisbéan dam í," ar san tsean bhean, "is fada ó bhí
radharc agam uirri."

D'fhosgail Niall an bosca, acht i n-áit éinín, léim an bhean is
deise d'á bhfacaidh súil ariamh amach as. "O m'inghean áluinn
thu," ar san tsean bhean, "is fada thu imthighthe uaim, agus
ní fheicfinn thu go deó muna mbeidheadh an mac-righ seó; agus
bronnaim air thu, má 's mian leis."

"Go deimhin, is fearr liom í 'ná ríoghacht agus maoin shaogh-
alta m'athar, acht budh mhaith liom í do thaisbéant do
m' athair i riocht iolair clúmhaigh an óir, ar eagla go mbeidheadh
amhras aige nach í atá ann."

"Bídheadh mar sin," ar san tsean-bhean, "acht ó'n oidhche
seó amach, tá sí saor o dhraoidheacht."

"Tá focal agam-sa le rádh," ar san bhean-óg, "créad
dheunfas sibh le mo chóisteóir?"

"Nídh ar bith is maith leat," ar siad-san.

"Cuir ar ais é chum mo chaisleáin," ar sise, "tá cúmhacht
agad-sa, a mháthair."

Tharraing an tsean-bhean eudtromán amach, sheachaid do 'n
chóisteóir é, agus dubhairt leis a shéideadh, agus greim cruaidh
do chongbháil air, agus go dtiúbhradh sé chum an chaisleáin é,
Rinne sé amhlaidh, agus nuair bhí sé imthighthe, dubhairt an
tsean-bhean leis an mac-righ, "Tabhair do bhean a-bhaile leat,
an méad do bhí agam le deunamh, tá sé críochnuighthe. Is mithid
dam imtheacht chum suaimhnis. Beannacht libh," agus d'im-
thigh sí as radharc.

Bhí an righ ag spaisdeóracht i láthair a chaisleáin nuair chon-

nairc sé Niall agus a bhean ag teacht. Rith sé chuige, chuir sé
a dhá láimh faoi na mhuinéal agus phóg sé é. Níor fheud sé
labhairt le teann-lúthgháire, acht thosaigh sé ag seilt na ndeór go
fras. "Naoi gceud míle fáilte rómhad, a mhic mo chroidhe, cia
h-í seo leat?"

"Sin mo bhean, iolar clúmhaigh an óir," ar seisean.

Bhí an cómhairleóir críona i láthair, agus dubhairt sé, "Is í,
go deimhin, agus is inghean righ í."

An oidhche sin, chonnairc an righ í, i riocht iolair clúmhaigh
an óir, agus bhí an oiread sin lúthgháire air gur thuit sé siar
marbh le racht gáire do tháinig air. Bhí an ríoghacht agus maoin
shaoghalta a athar ag Niall ann sin agus ag iolar clúmhaigh an
óir.

X

Taidhbhse an Chrainn.

Ann san tsean-aimsir, bhí fear ann dar ab ainm Páidín Ruadh
O Ceallaigh agus bhí sé 'na chómhnuidhe ag bonn cnuic Néifin-
Bhig.

Bhí sé pósta, acht ní raibh aon chlann aige acht aon inghean
amháin, agus bhí sise dall ó rugadh í. 'Sé an t-ainm do bhidheadh
ag na cómharsannaibh uirri Nóra Dall, agus bhí tuairm aca go
mbidheadh sí leis na daoinibh maithe. Ní raibh de ghabháltas
ag Páidín acht dá acra talmhan, agus ar an ádhbhar sin, bhí sé
an-bhocht. Bhidheadh sé amuigh gach uile oidhche, fliuch no
tirm, fuar no teith, agus ní raibh fhios aige créad do bheidheadh
d'á thabhairt amach, acht bhí inntinn mío-shuaimhneach aige
agus níor fheud sé fanacht astigh.

Ann san tsean-aimsir, chreid na daoine go mbidheadh gach uile

phúca agus taidhbhse 'san tír amuigh Oidhche Shamhna, le sgrios
do dheunamh ar na smeura-dubha, agus ni chuirfidis smeur-
dubh ann a mbeul tar éis na h-oidhche sin ar aon chor. Acht ní
raibh faitchios ar Pháidín roimh rud ar bith.

Oidhche Shamhna, chuaidh Páidín amach, mar budh ghnáthach
leis, agus do bhí sé ag siúbhal go dtáinig sé chomh fada le sean-
chill. Bhí crann árd ann san gcill. Bhí an ghealach lán agus bhí
sí ag tabhairt soluis bhreágh. D'fheuch Páidin suas agus chon-
nairc sé fear mór ag léimnigh ó chrann go crann. D'éirigh gach
uile ribe gruaige do bhí ar a cheann 'na sheasamh, agus thosaigh
an fuar-allus ag tuitim dé. Níor fheud sé a chos do chor-
ughadh.

Léim an taidhbhse anuas, agus sheas sé i láthair Pháidín agus
dubhairt. "Ná bidheadh faitchios ort rómham-sa, ní dheunfad
aon anachain ort, bidheadh meisneach maith agad agus taisbéan-
faidh mé sluagh sidhe Chonnacht agus Mhúmhain duit ag bualadh
báire ar bhárr cnuic Néifin Mhóir."

Fuair sé greim ar dhá láimh Pháidín agus chaith sé suas ar
a dhruim é, mar chaithfeadh bean páiste-bliadhna, thug léim suas
ar chrann agus as go bráth leis ó chrann go crann, go ndeachaidh
sé go bárr Néifin Mhóir, agus leag sé Páidín síos go socair
suaimhneach ar bhárr an chnuic.

Níor bhfada go dtáinig sluagh-sidhe Chonnacht agus Mhúmhan
agus thosaigh ag bualadh báire i láthair Phádraig agus na taidh-
bhse, agus ní fhacaidh aon fhear beó ariamh a leithéid de
ghreann roimhe, agus bhí Páidin ag gáiridhe gur shaoil sé go
bpleusgfadh sé. Fá dheóigh do sgread righ sluaigh-sidhe
Chonnacht, "Hái! a thaidhbhse-na-gcrann, cia an sluagh a
bhfuil an báire gnóthuighthe aige?"

"Sluagh Chonnacht," ar san taidhbhse.

"Táir ag innsint bréige," ar san righ sluaigh-sidhe Mhúm-
han, "agus troidfimid sul ma dtiúbhramaoid an báire do
mhuinntir Chonnacht."

Thosaigh an troid, agus níor mhagadh troid do thabhairt air.

Briseadh cloigne agus lámha agus cosa, agus bhí an cnoc dearg
le fuil. Do gháir righ sluaigh-sidhe Mhúmhan fá dheóigh, agus
dubhairt: "Síothchán! bheirim an bhuaidh dhaoibh an t-am so,
acht troidfimid arís oidhche Bhealtaine."

Ann sin dubhairt Taidhbhse na gcrann leis an dá rígh; "íoc
an fear beó so do thug mé do bheith i láthair, ní fheudfadh sibh
báire do bhualadh gan é."

"'S fíor dhuit," ar sa righ sluaigh-sidhe Chonnacht agus
sheachaid sé sporán óir do Pháidin.

"Ni bhéidh mise níos measa na eisean," ar sa righ sluaigh-
sidhe Mhúmhan agus sheachaid sé sporán eile dhó, agus le casadh
do láimhe bhí an dá shluagh imthighthe.

"Ann sin dubhairt an Taidhbhse leis: "Tá go leór airgid agad
anois; bhfuil aon nidh eile budh mhaith leat?"

"Maiseadh, go deimhin tá," ar sa Páidin, "tá inghean agam
agus tá sí dall ó rugadh í, agus budh mhaith liom dá mbeidheadh
a h-amharc aici."

"Béidh a h-amharc aici seal má dtéidheann an ghrian faoi,
trathnóna amárach," ar san Taidhbhse, "má ghlacann tu mo
chómhairle. Tá sgeathach beag ag fás os cionn uaighe do mháthar;
fágh dealg dé, agus cuir é tri ghoirín atá ar chúl cinn d'inghine,
agus béidh amharc aici chomh maith agus atá agad féin, acht má
innsigheann tu do rún d'aon neach beó, béidh sí dall aris. Is
mithid dúinn bheith ag imtheacht anois, mar tá m'áit-chómh-
nuidhe le taisbéant duit seal má dteidh' tu a-bhaile."

Ann sin, fuair sé greim da láimh ar Pháidin, chaith ar a
dhruim é, agus as go bráth leis, agus níor stad sé gur leag sé faoi
an gcrann mór ann san gcill é, go socair suaimhneach. Ann sin
fuair sé greim ar an gcrann, tharraing suas é, agus dubhairt
"lean mise." Thug Páidin coiscéim asteach, agus tharraing an
Taidhbhse an crann 'na dhiaigh. Chuaidh siad síos staighre
bhreágh go dtáinig siad go dorus mor. D'fhosgail an dorus agus
chuaidh siad asteach. Nuair d'fheuch Páidin thart, chonnairc sé
cuid mhaith daoine do fuair bas ann a chómharsanacht féin

bliadhanta roimhe sin. Chuir cuid aca fáilte roimh Pháidín agus
d'fhiafruigh siad dé cia an uair fuair sé bás. "Ní bhfuair mé bás
fós," ar sa Páidin.

"Is ag magadh atá tu," ar siad-san, "agus muna mbeidh-
eadh go bhfuair tu bás ni bheidhtheá ann so, ameasg sluaigh
na marbh."

Tháinig an Taidhbhse i láthair agus dubhairt, "ná creid na
daoine seó, tá beatha fhada sheunmhar rómhad. Tar liom-sa
anois, béidh sé i n-am duit dul a-bhaile. Seo dhuit pota beag,
agus am ar bith bhéidheas biadh ag teastál uait, buail trí buille
ar an leic, agus abair: "biadh agus deoch, agus lucht-freastail,"
agus béidh gach nídh ar do mhian agad, acht má sgarann tu leis,
béidh aithreachas ort; agus seó dhuit fídeóg bheag, agus am ar
bith bhéidheas cruadhóg ort, séid í, agus geobaidh tu cabhair,
acht ar d' anam, ná sgar léithe."

Ann sin, thug sé Páidín suas, agus d'fhág ar an mbóthar é,
agus dubhairt: "ar d' anam ná h-innis do neach beó aon nídh
d'á bhfacaidh tu anocht."

Tháinig Páidín a-bhaile le fáinne an laé, agus d'fhiafruigh an
bhean dé cia 'n áit ar chaith sé an oidhche. "Ní ar seachrán do
bhí mé," ar seisean. Leag sé síos an pota beag agus dubhairt:
"biadh 'gus deoch," acht dhearmuid sé na trí buille do
bhualadh ar an leic, agus ní tháinig dada. Chuimhnigh sé air
féin ann sin, agus bhuail sé na trí buille agus léim beirt mná
óg amach agus leag siad bord, agus uile nídh le n-ithe agus
le n-ól air, chomh maith agus do bhí ar bhord an righ. D'ith agus
d'ól Páidín agus a bhean agus Nóirín Dall sáith mhaith, agus
nuair bhí siad réidh, chuaidh na mná óga asteach 'san bpota
agus chuir Páidin an leac air.

Ann sin dubhairt sé le na mhnaoi: "ní bhéidh Nóirín a-bhfad
dall, geobhaidh me leigheas dí gan mhaill, acht ná cuir tuairisg
orm d'á thaoibh, óir ni thig liom a innsint."

"Is ag magadh fúm atá tu," ar san bhean, "rugadh í dall."

"Fan go bhfeicfidh tu," ar sa Páidín, agus amach leis, agus

níor stad go dtáinig sé go dti an sgeathach do bhí ag fás ar
uaigh a mháthar. Fuair sé an dealg agus tháinig sé a-bhaile.
Fuair sé greim ar Nóirín, agus chuir sé an dealg tríd an
ngoirín, agus gháir sí amach , "Feicim uile rud," agus ghread
an mhátháir a basa le lúthgháire, agus dubhairt le Páidín:
"Grádh agus cuisle mo chroidhe thu, is tu an fear is fearr 'san
domhan." Ann sin, bhuail sé trí buille ar leic an phota bhig
agus dubhairt: "biadh agus freastal." Ní luaithe do bhí an
focal as a bheul 'ná léim an bheirt mná amach, agus leag siad
bord i láthair Pháidín, agus uile nídh air níos fearr ,ná bhí ar
bhord an righ. D'ith agus d'ól seisean agus a bhean agus Nóirín
sáith mhaith, agus nuair bhí siad réidh, chuir na mná óga gach
nídh asteach 'san bpota, agus chuaidh siad féin asteach ann,
agus chuir Páidín an leac ar an bpota.

Chuaidh an cháil amach go raibh saidhbhreas mór agus gach
nídh ar a mhian ag Páidín. Bhí siad líonta le eud, agus
dubhradar le chéile nár chóir é bheith beó, agus bhí rún daingean
aca é do mharbhadh. Acht bhí caraid 'na measg, dearbhráthair
do mhnaoi Pháidín, agus thug sé fuagradh dhó. Chuir sé an
fhídeóg ann a bheul agus shéid sé í, agus níor bhfada go dtáinig
cogar ann a chluais ag rádh "teirigh amach agus fágh luibh
atá ann do gháirdín le cois an bhalla. Ith cuid dí agus tabhair
an chuid eile do d' mhnaoi agus do d' inghin, agus béidh neart fir
ag gach aon díbh anaghaidh uile ribe gruaige atá ar bhur gcinn.
Leis an tuairgin atá ar bhalla do thighe is féidir leat an méad
daoine atá san bparáiste do bhualadh."

Ar maidin, lá ar na mhárach, tháinig fir agus mná an bhaile
le Páidín do mharbhadh. Ghlaodh siad "lorgadán" agus
"fear-sidh" air, agus dubhradar muna dtiucfadh sé amach go
ndóithfeadh siad an teach os a chionn. Tháinig Páidín go dti an .
dorus agus dubhairt leó imtheacht a-bhaile, nach ndearnaidh sé
aon díoghbháil ar aon duine aca; acht ní bheidheadh siad sásta
le nídh ar bith acht Páidín do mharbhadh. Fuair Páidín greim

air an tuairgín agus ghlac an bhean fac láidhe, agus an inghean
lámh luithne agus amach leó. D'ionnsaigh na daoine do bhí amuigh
timchioll an tighe iad, acht níor bhfada gur chuir Páidín ruaig
orra, agus d'fhág sé an leath aca sínte ar an talamh, agus níor
chuir siad aon trioblóid eile ó'n lá sin air.

Is fíor an rádh nach dtig le mnaoi rún do chongbháil, agus
tháinig an rádh ceudna fíor anois. D'innis bean Pháidín i dtaoibh
an phota bhig do mhnaoi eile, agus d'innis sise do mhnaoi eile
é, agus mar sin d'imthigh an sgeul o bheul go beul go dtáinig
sé go cluasaibh an tighearna talmhan. Tháinig seisean chuig
Páidín agus dubhairt: "Chualaidh mé go bhfuil pota iongantach
agad, taisbéan dam é." Thaisbéan Páidín an pota beag dó, agus
ann sin dubhairt an tighearna leis: "Taisbéan dam an bhrigh
atá ann."

Bhuail Páidín trí buille ar leic an phota, agus dubhairt,
"biadh agus freasdal." Ní túisge dubhairt sé an focal 'ná
léim an bheirt mná óg amach, agus leag siad bord le biadh
agus deoch air, i láthair Pháidín agus an Tighearna.

"Dar mo láimh," ar seisean, "is maith an pota é, budh
chóir dhuit a iasacht do thabhairt dam aon lá amháin, mar tá
daoine-uaisle le teacht ar cuairt chugam, an t-seachtmhain
seó chugainn."

Smuaín Páidín creud do dheunfadh sé, agus faoi dheóidh
dubhairt sé: "Ní bheidheadh aon mhaith ann san bpota muna
mbeidhinn-se i láthair."

"Tig leat teacht, agus fáilte," ar san Tighearna talmhan,
"acht bí gleusta go maith."

"Béidhead," ar Páidín, mar tháinig bród air, bheith ameasg
na ndaoine-uasal.

"Ar maidin Dia Luain, bí ag mo thigh-se, agus ar d'anam,
ná clis orm," ar san Tighearna.

Lá ar na mhárach, cheannaigh Páidín culaidh úr éadaigh,
agus nuair chuir sé sin air, d'fheuch sé chomh geanamhail sin
gur beag nár aithnigh an bhean agus an inghean é.

Ar maidin Dia Luain, thug sé an pota beag leis, agus chuaidh
go tigh an Tighearna. Bhí cruinniughadh mór de dhaoinibh
uaisle i láthair. Thug an Tighearna Páidín agus an pota beag
asteach san seomra mór, agus dubhairt, "Fágh biadh agus deoch
réidh go bhfeicfidh mé bhfuil sé ionnánn a sáith do thabhairt do
na daoinibh uaisle seó." Bhuail Páidín trí buille ar leic an
phota agus dubhairt: "Biadh, deoch agus lucht freasdail." Ar
an mball, léim seisear ban óg amach, leagadar bord breágh,
agus bhí uile nidh níos fearr 'ná a chéile le n'ithe agus le n'ól air.

Thug an Tighearna cuireadh do na daoinibh-uaisle, ann sin,
agus shiúbhail siad asteach, agus bhí iongantus orra nuair
chonnairc siad an bord breágh agus gach nidh d'á raibh air.
D'itheadar agus d'óladar a sáith, acht níor bhfada go dtáinig
trom-chodladh orra uile, agus nuair mhúsgail siad, bhí cleith an
tighe imthighthe gan cúntas air. Bhí an pota beag, an fhideóg
agus an dá sporán óir imthighthe ó Pháidín, agus bhí sé chomh
bocht agus bhí sé ariamh. Nuair bhí an codladh-meisge air,
tháinig lorgadán agus d'fhuadaigh leis an t-iomlán, agus tháinig
mi-ádh ar Pháidín, mar nár chongbhaigh sé rún a charad,
Taidhbhse na gcrann.

AN SGEULUIDHE GAODHALACH

CUID II

LE DÚBHGLAS DE h-ÍDE, LL.D.

(An Chraoibhín Aoibhinn)

XI

Righ an Fhásaigh Dhuibh.

Nuair bhí O Conchúbhair 'na righ ar Eirinn bhí sé 'na chómh-
nuidhe i Ráth-chruacháin Chonnacht. Bhí aon mhac amháin
aige, acht nuair d'fhás sé suas, bhí sé fiadháin, agus níor fheud
an righ smacht do chur air, mar bheidheadh a thoil féin aige
ann s gach uile nídh.

Aon mhaidin amháin chuaidh sé amach,

A chú le na chois
A sheabhac ar a bhois
A's a chapall breágh dubh d'á iomchar,

agus d'imthigh sé ar aghaidh, ag gabháil rainn abhráin dó féin
go dtáinig sé chomh fad le sgeathach mór do bhí ag fás ar
bhruach gleanna. Bhí sean-duine liath 'na shuidhe ag bonn na
sgeiche, agus dubhairt sé: "A mhic an righ, má thig leat imirt
chomh maith a's thig leat abhrán do ghabháil, budh mhaith
liom cluiche d'imirt leat." Shaoil mac an righ gur sean-duine

mi-chéillidhe do bhí ann, agus thuirling sé, chaith srian thar
gheug, agus shuidh síos le taoibh an tsean-duine liath. Tharraing
seisean paca cárdaidh amach agus d' fhiafruigh: "An dtig leat
iad so d'imirt?"

"Tig liom," ar san mac-righ.

"Créad imeóramaoid air?" ar san sean-duine liath.

"Nídh ar bith is mian leat," ar san mac-righ.

"Maith go leór, má ghnóthaighim-se caithfidh tusa nídh ar
bith a iarrfas mé dheunamh dam, agus má ghnóthaigheann tusa,
caithfidh mise nídh ar bith iarrfas tusa orm dheunamh dhuit-
se," ar san sean-duine liath.

"Tá mé sásta," ar san mac-righ.

D'imir siad an cluiche agus bhuail an mac righ an sean duine
liath. Ann sin dubhairt sé, "créad do budh mhian leat mise do
dheunamh dhuit, a mhic an righ?"

"Ní iarrfaidh mé ort nídh ar bith do dheunamh dam," ar
san mac-righ, "saoilim nach bhfuil tu ionnánn mórán do
dheunamh."

"Ná bac leis sin," ar san sean duine, "caithfidh tu iarraidh
orm rud éigin do dheunamh, níor chaill mé geall ariamh nár
fheud mé a íoc."

Mar dubhairt mé, shaoil an mac righ gur sean duine mi-
chéillidh do bhí ann, agus le na shásughadh dubhairt sé leis:

"Bain an ceann de mo leasmháthair agus cuir ceann gabhair
uirri ar feadh seachtmhaine."

"Deunfad sin duit," ar san sean duine liath.

Chuaidh an mac righ ag marcuigheacht ar a chapall,

A chú le na chois
A sheabhac ar a bhois,

agus thug sé a aghaidh ar áit eile, agus níor chuimhnigh sé
níos mó ar an sean duine liath, go dtáinig sé a-bhaile.

Fuair sé gáir agus brón mór ann san gcaisleán. D'innis na
searbhfhóghantaidh dhó go dtáinig draoidheadóir asteach 'san

seomra 'n áit a raibh an bhainríoghan agus gur chuir sé ceann
gabhair uirri i n-áit a cinn féin.

"Dar mo láimh, is iongantach an nídh é sin," ar san mac
righ, "dá mbeidhinn 'san mbaile do bhainfinn an ceann dé le
mo chloidheamh." Bhí brón mór ar an righ agus chuir sé fios
ar chómhairleóir críona agus d'fhiafruigh sé dhé an raibh fhios
aige cia an chaoi thárla an nídh seo do'n bhainríoghain. "Go
deimhin ní thig liom sin innseacht duit" ar seisean, "is obair
draoidheachta é."

Níor leig an mac righ air féin go raibh eólas ar bith aige ar
an gcúis, acht ar maidin amárach d'imthigh sé amach,

A chú le na chois
A sheabhac ar a bhois
's a chapall breágh dubh d'á iomchar,

agus níor tharraing sé srian go dtáinig sé chomh fada leis an
sgeich mhóir ar bhruach an ghleanna. Bhí an sean duine liath
'na shuidhe ann sin faoi an sgeich agus dubhairt sé: "A mhic
an righ, mbéidh cluiche agad andiú?" Thuirling an mac righ
agus dubhairt: "Beidh." Leis sin, chaith sé an srian thar
gheug, agus shuidh síos le taoibh an tsean duine. Tharraing
seisean na cárdaidh amach, agus d'fhiafruigh de'n mac righ an
bhfuair sé an nídh do ghnóthaigh sé andé.

"Tá sin ceart go leór," ar san mac righ.

"Imeóramaoid ar an ngeall ceudna andiú," ar san sean duine
liath.

"Tá mé sásta," ar san mac righ.

D'imir siad, agus ghnóthaigh an mac righ. "Créad do budh
mhian leat mise do dheunamh dhuit an t-am so?" ar san sean
duine liath. Smuain an mac righ agus dubhairt leis féin,
"bheurfaidh mé obair chruaidh dhó an t-am so." Ann sin
dubhairt sé: "Tá páirc seacht n-acra ar chúl caisleáin m'athar,
bidheadh sí líonta ar maidin amárach le bath (buaibh) gan aon
bheirt aca do bheith ar aon dath, ar aon áirde, no ar aon aois
amháin."

"Béidh sin deunta," ar san sean duine liath.
Chuaidh an mac righ ag marcuigheacht ar a chapall,

A chú le na chois
A sheabhac ar a bhois,

agus thug aghaidh a-bhaile. Bhí an righ go brónach i dtaoibh
na bainríoghna. Bhí doctúiridh as uile áit i n-Éirinn, acht níor
fheud siad aon mhaith do dheunamh dhí.

Ar maidin, lá ar na mhárach, chuaidh maor an righ amach
go moch, agus chonnairc sé an pháirc ar chúl an chaisleáin líonta
le bath (buaibh) agus gan aon bheirt aca de 'n dath ceudna no
de 'n aois cheudna, no de 'n áirde cheudna. D'imthigh sé asteach,
agus d'innis sé an sgeul iongantach do'n righ. "Teirigh agus
tiomáin iad amach," ar san righ. Fuair an maor fir, agus chuaidh
sé leó ag tiomáint na mbó amach, acht ní luaithe chuirfeadh sé
amach ar aon taoibh iad 'ná thiucfadh siad asteach ar an taoibh eile.
Chuaidh an maor do'n righ arís, agus dubhairt leis nach bhfeudfadh
an méad fear bhí i n-Eirinn na bath sin do bhí san bpáirc do
chur amach. "Is bath draoidheachta iad," ar san righ.

Nuair chonnairc an mac righ na bath, dubhairt sé leis féin:
"Béidh cluiche eile agam leis an sean duine liath andiú."
D'imthigh sé amach an mhaidin sin,

A chú le na chois
A sheabhac ar a bhois
A's a chapall breágh dubh d'á iomchar,

agus níor tharraing sé srian go dtáinig sé chomh fada leis an
sgeich mhóir ar bhruach an ghleanna. Bhí an sean duine
liath ann sin roimhe agus d'iarr sé air an mbeidheadh cluiche
cárdaidh aige.

"Béidh," ar san mac righ, "acht tá fhios agad go maith go
dtig liom thu bhualadh ag imirt cárda."

"Béidh cluiche eile againn," ar san sean duine liath, "ar
imir tu liathróid ariamh?"

"D'imreas go deimhin," ar san mac righ, "acht saoilim go
bhfuil tusa ró shean le liathróid d'imirt, agus chor leis sin ní'l
aon áit againn ann so le n'imirt."

"Má tá tusa úmhal le imirt, geobhaidh míse áit," ar san
sean duine liath.

"Táim úmhal," ar san mac righ.

"Lean mise," ar san sean duine liath.

Lean an mac righ é tríd an ngleann, go dtangadar go cnoc breágh
glas. Ann sin, tharraing sé amach slaitín draoidheachta, agus
dubhairt focla nár thuig mac an righ, agus faoi cheann móimid,
d'osgail an cnoc agus chuaidh an bheirt asteach, agus chuaidh
siad trid a lán de hállaibh breágha go dtángadar amach i ngáirdín.
Bhí gach uile nídh níos breágha 'ná chéile ann san ngáirdín sin,
agus ag bonn an gháirdín, bhí áit le liathróid d'imirt. Chaith siad
píosa airgid suas le feicsint cia aca bheidheadh lámh-astigh aige,
agus fuair an sean duine liath sin.

Thosaigh siad ann sin, agus níor stad an sean duine gur
ghnóthaigh sé an cluiche. Ní raibh fhios ag an mac righ créad
do dheunfadh sé. Faoi dheóidh d'fhiafruigh sé de'n tsean-duine
créad do budh mhaith leis é do dheunamh dhó.

"Is mise righ ar an bhFásach Dubh, agus caithfidh tusa mé
féin agus m'áit-chómhnuidhe d'fhághail amach faoi cheann lá
agus bliadhain, no geobhaidh mise thusa amach agus caillfidh tu
do cheann."

Ann sin thug sé an mac righ amach an bealach ceudna ann a
ndeachaidh sé asteach. Dhruid an cnoc glas 'na dhiaigh agus
d'imthigh an sean duine liath as amharc.

Chuaidh an mac righ ag marcuigheacht ar a chapall,

A chú le na chois
A sheabhac ar a bhois

agus é bronach go leór.

An trathnóna sin, do bhreathnuigh an righ go raibh brón agus
buaidhreadh mór ar an mac óg, agus nuair chuaidh sé 'na

chodladh, chualaidh an righ agus gach uile dhuine do bhí ann san
gcaisleán trom-osnaoil agus rámhalaidh uaidh. Bhí an righ faoi
bhrón, ceann gabhair do bheith ar an mbainríoghain acht budh
mheasa é seacht n-uaire, nuair d'innis an mac dó an sgeul, mar
thárla o thús go deireadh.

Chuir sé fios ar chómairleóir críona agus d'fhiafruigh sé dhé
an raibh fhios aige cia an áit a raibh an righ ar an bhFásach
Dubh 'na chómhnuidhe.

"Ní'l, go deimhin," ar seisean, "acht chomh cinnte a's tá
ruball (iarball) ar an gcat muna bhfághaidh an t-oidhre óg an
draoidheadóir sin amach, caillfidh sé a cheann."

Bhí brón mór i gcaisleán an righ an lá sin. Bhí ceann gabhair
ar an mbainríoghain, agus an mac-righ dul ag tóruigheacht
draoidheadóra, gan fhios an dtiucfadh sé ar aís go deó.

Tar éis seachtmhaine (do) baineadh an ceann gabhair de'n
bhainríoghain, agus cuireadh a ceann féin uirri. Nuair chualaidh
sí an chaoi do cuireadh an ceann gabhair uirri, tháinig fuath
mór uirri anaghaidh an mhic righ, agus dubhairt sí: "Nár
thagaidh sé ar ais beó no marbh."

Ar maidin, Dia Luain, d'fhág sé a bheannacht ag a athair
agus ag a ghaol, bhí a mhála-siúbhail ceangailte ar a dhruim,
agus d'imthigh sé,

A chú le na chois
A sheabhac ar a bhois
A's a chapall breágh dubh d'á iomchar.

Shiúbhail sé an lá sin go raibh an ghrian imthighthe faoi
sgáile na gcnoc, agus go raibh dorchadas na h-oidhche ag teacht,
gan fhios aige cia 'n áit a bhfuighfeadh sé lóistín. Bhreathnuigh sé
coill mhór ar thaoibh a láimhe clé, agus tharraing sé uirri
chomh tapa agus d'fheud sé, le súil an oidhche do chathadh faoi
fhasgadh na gcrann. Shuidh sé síos faoi bhonn crainn mhóir
darach, d'fhosgail sé a mhála-siúbhail le biadh agus deoch do
chathadh, nuair chonnairc sé iolar mór ag teacht chuige.

"Ná bíodh faitchios ort rómham-sa, a mhic righ. Aithnighim
thu, is tu mac Ui Chonchubhair righ Éireann. Is caraid mé,
agus má thugann tu do chapall damh-sa le tabhairt le n'ithe do
ceithre éanlaith ocracha atá agam, béarfaidh mise níos faide 'ná
do bhéarfadh do chapall thu, agus b'éidir go gcuirfinn thu ar
lorg an té atá tu ag tóruigheacht."

"Tig leat an capall do bheith agad agus fáilte," ar san mac
righ, "cidh gur brónach mé ag sgaramhaint leis."

"Tá go maith, béidh mise ann so ar maidin amárach le
h-éirghe na gréine." Ann sin d'fhosgail sí a gob mór, rug
greim ar an gcapall, bhuail a dhá thaoibh anaghaidh a chéile,
ghlac sgiathán agus d'imthigh as amharc.

D'ith agus d'ól an mac righ a sháith, chuir an mála-siúbhail
faoi na cheann, agus níor bhfada go raibh sé 'na chodladh, agus
níor dhúisigh sé go dtáinig an t-iolar agus gur dubhairt: "Tá
sé i n-am dúinn bheith 'g imtheacht, tá aistear fada rómhainn,
beir greim ar do mhála agus léim suas ar mo dhruim."

"Acht, mo bhrón!" ar seisean, "caithfidh mé sgaramhaint
le mo chú agus le mo sheabhac."

"Ná bidheadh brón ort," ar sise, "béidh siad ann so rómhad
nuair thiucfas tu ar ais."

Ann sin léim sé suas ar a druim, ghlac sise sgiathán, agus
as go bráth léithe 'san aér. Thug sí é thar chnocaibh agus
gleanntaibh, thar mhuir mhóir agus thar choilltibh, gur shaoil
sé go raibh sé ag deireadh an domhain. Nuair bhí an ghrian
ag dul faoi sgáile na gcnoc, tháinig sí go talamh i lár fásaigh
mhóir, agus dubhairt leis: "Lean an casán ar thaoibh do láimhe
deise, agus béarfaidh sé thu go teach carad. Caithfidh mise
filleadh ar ais le soláthar do m'éanlaith."

Lean seisean an casán, agus níor bhfada go dtáinig sé go dti
an teach, agus chuaidh sé asteach. Bhí sean-duine liath 'na
shuidhe 'san gcoirneull; d'éirigh sé agus dubhairt, "ceud míle
fáilte rómhad, a Mhic Righ as Ráth-Chruachan Chonnacht."

"Ní'l eólas agam-sa ort," ar san mac righ.

"Bhí aithne agam-sa ar do shean-athair," ar san sean duine
liath, "suidh síos is dóigh go bhfuil tart agus ocras ort."

"Ní'l mé saor uatha," ar san mac righ. Bhuail an sean
duine a dhá bhois anaghaidh a chéile, agus tháinig beirt
sheirbhiseach, agus leagadar bord le mairt-fheoil, caoir-fheoil,
muic-fheóil agus le neart aráin i láthair an mhic righ, agus dubhairt
an sean duine leis: "Ith agus ól do sháith, b'éidir go mbudh
fada go bhfuighfidh tu a leitheid arís." D'ith agus d'ól sé
oiread agus budh mhian leis, agus thug buidheachas ar a shon.

Ann sin dubhairt an sean duine, "tá tu dul ag tóruigheacht
righ an fhásaigh dhuibh, teirigh ag codladh anois, agus rachaidh
mise tre mo leabhraibh le feuchaint an dtig liom áit-chómh-
nuidhe an righ sin d'fhághail amach." Ann sin, bhuail sé a bhosa;
tháinig seirbhiseach, agus dubhairt sé leis "tabhair an mac righ
go dti a sheomra." Thug sé go seomra breágh é, agus níor bhfada
gur thuit sé 'na chodladh.

Ar maidin, lá ar na mhárach, tháinig an sean duine agus
dubhairt: "Éirigh, tá aistear fada rómhad. Caithfidh tu cúig
ceud míle dheunamh roimh meadhon-laé."

"Ni fheudfainn e do dheunamh," ar san mac righ.

"Má's marcach maith thu, bhéarfaidh mise capall duit
bhéarfas thu an t-aistear."

"Deunfad mar déarfas tusa," ar san mac righ.

Thug an sean duine neart le n'ithe agus le n'ól dó, agus nuair
bhí sé sáthach, thug sé gearrán beag bán dó, agus dubhairt;
"tabhair cead a chinn do'n gearrán, agus nuair stopfas sé, féach
suas 'san aér agus feicfidh tu trí ealaidhe chomh geal le sneachta. Is
iad sin trí ingheana righ an Fhásaigh Dhuibh. Béidh naipicín
glas i mbeul eala aca, sin í an inghean is óige agus ní'l neach
beó d'fheudfadh thu do thabhairt go tigh righ an Fhásaigh Dhuibh
acht í. Nuair stopfas an gearrán, béidh tu i ngar do loch;
tiucfaidh na trí ealaidhe go talamh ar bhruach an locha sin, agus
deunfaid triúr mná (ban) óg díobh féin, agus rachaidís asteach
'san loch ag snámh agus ag rinc. Congbhaigh do shúil ar an

naipicín glas agus nuair gheobhas tu na mná óga 'san loch,
teirigh agus fágh an naipicín agus na sgar leis. Teirigh i bhfolach
faoi chrann agus nuair thiucfaidh na mná óga amach, deunfaidh
beirt aca ealaidhe dhíobh féin agus imtheóchaidh siad 'san aér.
Ann sin, déarfaidh an inghean is óige, "deunfaidh mé nídh ar
bith do'n té bhéarfas mo neipicín dam." Tar i láthair ann sin,
agus tabhair an naipicín dí, agus abair nach bhfuil nídh ar bith
ag teastál uait, acht do thabhairt go tigh a h-athar, agus innis
dí gur mac righ thu as tír chumhachtaigh."

Rinne an mac righ gach nídh mar dubhairt an sean duine leis,
agus nuair thug sé an naipicín d'inghin righ an Fhásaigh Dhuibh,
dubhairt sé: "Is mise mac Ui Chonchubhair righ Chonnacht,
tabhair mé go dti d'athair: fada mé d'á thóruigheacht."

"Nár bhfearr dhuit mé nídh éigin eile do dheunamh dhuit?"
ar sise.

"Ní'l aon nídh eile ag teastál uaim," ar seisean.

"Má thaisbéanaim an teach duit nach mbéidh tu sásta?"
ar sise.

"Béidhead," ar seisean.

"Anois," ar sise, "ar d'anam ná h-innis dom' athair gur
mise do thug chum a thigh-sean thu, agus béidh mise mo charaid
mhaith dhuit; agus leig ort féin," ar sise, "go bhfuil mór-
chúmhacht draoidheachta agad."

"Deunfad mar deir tu," ar seisean.

Ann sin rinne sí eala dhí fein agus dubhairt: "Léim suas ar mo
mhuin, agus cuir do lámha faoi mo mhuinéal, agus congbhaigh
greim cruaidh."

Rinne sé amhlaidh, agus chraith sí a sgiathána, agus as go
bráth léithe thar chnocaibh a's thar ghleanntaibh, thar mhuir agus
thar shléibhtibh, go dtáinig sí go talamh mar do bhí an ghrian ag
dul faoi. Ann sin dubhairt sí leis: "an bhfeiceann tu an teach
mór sin thall? sin teach m'athar; slán leat; am ar bith bhéidheas
baoghal ort, béidh mise le do thaoibh." Ann sin d'imthigh sí
uaidh.

Chuaidh an mac righ chum an tigh, chuaidh asteach, agus cia
d'fheicfeadh sé ann sin 'na shuidhe i gcáthaoir óir, acht an sean
duine liath, d'imir na cárdaidh agus an liathróid leis.

"Feicim, a mhic righ," ar seisean, "go bhfuair tu mé amach
roimh lá agus bliadhain, cá fhad ó d' fhág tu an baile?"

"Ar maidin andiú, nuair bhí mé ag éirghe as mo leabuidh
chonnairc mé tuagh-ceatha, rinne mé léim, sgar mé mo dhá
chois air, agus shleamhnaigh mé chomh fada leis seó."

"Dar mo láimh, is mór an ghaisgidheacht do rinne tu," ar
san sean righ.

"D'fheudfainn rud níos iongantaighe 'ná sin do dheunamh,
dá n-ógróchainn," ar san mac righ.

"Tá trí neithe agam duit le deunamh," ar san sean righ,
"agus má's féidir leat iad do dheunamh, beidh rogha mo thriúir
inghean agad mar mhnaoi, agus muna dtig leat iad do dheunamh,
caillfidh tu do cheann mar chaill cuid mhaith de dhaoinibh óga
rómhad."

Ann sin dubhairt sé, "ni bhíonn ithe ná ól ann mo thigh-se,
acht aon uair amháin 'san tseachtmhain, agus bhí sé againn ar
maidin andiú."

"Is cuma liom-sa," ar san mac righ, "tig liom trosgadh do
dheunamh an feadh míosa da mbeidheadh cruadhóg orm."

"Is dóigh go dtig leat dul gan chodladh mar an gceudna," ar
san sean righ.

"Tig liom gan amhras," ar san mac righ.

"Béidh leabuidh cruaidh agad anocht mar sin," ar san sean
righ, "tar liom go dtaisbéanfaidh mé dhuit é." Thug sé amach
ann sin é, agus thaisbéan sé dhó crann mór le gabhlóig air, agus
dubhairt: "Teirigh suas ann sin agus codail ann san ngabhlóig,
agus bí réidh le h-éirghe na gréine."

Chuaidh sé suas ann san ngabhlóig, acht chomh luath agus bhí
an sean righ 'na chodladh, tháinig an inghean óg agus thug
asteach go seomra breágh é, agus chongbhaigh sí ann sin é go
raibh an sean righ ar ti éirghe. Ann sin chuir sí é amach arís
i ngabhlóig an chrainn.

Le h-éirghe na gréine, tháinig an sean righ chuige agus
dubhairt, "tar anuas anois, agus tar liom-sa go dtaisbéanfaidh
mé dhuit an nídh atá agad le deunamh andiú."

Thug sé an mac righ go bruach locha agus thaisbéan sé dhó
sean-chaisleán, agus dubhairt leis, "caith gach uile chloch 'san
gcaisleán sin amach 'san loch, agus bidheadh sé deunta agad seal
má dtéidheann an ghrian faoi, trathnóna." D'imthigh sé uaidh
ann sin.

Thosaigh an mac righ ag obair, acht bhí na clocha
greamuighthe d'á chéile chomh cruaidh sin, nár fheud sé aon
chloch aca do thógbháil, agus dá mbeidheadh sé ag obair go dtí
an lá so, ní bheidheadh cloch as an gcaisleán. Shuidh sé sios
ann sin ag smuaíneadh créad do budh chóir dhó dheunamh, agus
níor bhfada go dtáinig inghean an tsean-righ chuige, agus
dubhairt, "cad é fáth do bhróin?" D' innis sé dhí an obair do
bhí aige le deunamh. "Ná cuireadh sin brón ort, deunfaidh
mise é," ar sise. Ann sin thug sí arán, mairtfheóil agus fíon dó,
tharraing amach slaitín draoidheachta, bhuail buille ar an t-sean-
chaisleán, agus faoi cheann móimid, bhí gach uile chloch dé ar
bhonn an locha. "Anois," ar sise, "ná h-innis do m' athair
gur mise do rinne an obair duit."

Nuair bhí an ghrian ag dul faoi, trathnoná, tháinig an sean
righ agus dubhairt: "Feicim go bhfuil d'obair laé deunta
agad."

"Tá," ar san mac righ, "tig liom obair ar bith do dheu-
namh."

Shaoil an sean righ anois go raibh cúmhacht mhór draoidh-
eachta ag an mac righ, agus dubhairt leis, "'sé d' obair laé
amárach na clocha do thógbháil as an loch, agus an caisleán do
chur ar bonn mar bhí sé cheana."

Thug sé an mac righ a-bhaile agus dubhairt leis, "teirigh do
chodladh 'san áit a raibh tu an oidhche aréir."

Nuair chuaidh an sean-righ 'na chodladh tháinig an inghean
óg agus thug asteach é chum a seomra féin, agus chongbhaigh

ann sin é go raibh an sean righ ar ti éirghe ar maidin; ann sin
chuir sí amach arís é i ngabhlóig an chrainn.

Le h-éirghe na gréine, tháinig an sean righ agus dubhairt;
"tá sé i n-am duit dul i gcionn d'oibre."

"Ní'l deifir ar bith orm," ar san mac righ, "mar tá fhios
agam go dtig liom m'obair laé dheunamh go réidh."

Chuaidh sé go bruach an locha ann sin, acht níor fheud sé
cloch d'fheiceál, bhi an t-uisge chomh dubh sin. Shuidh sé síos
ar charraig; agus níor bhfada go dtáinig Fionnghuala, budh h-é
sin ainm inghine an tsean righ, chuige, agus dubhairt; "cad
tá agad le deunamh andiú?" D'innis sé dhí, agus dubhairt sí;
"ná bíodh brón ort, tig liom-sa an obair sin dheunamh dhuit."
Ann sin, thug sí dhó arán, mairt-fhéoil agus caoir-fheóil agus
fíon. Ann sin tharraing sí amach an tslaitín draoidheachta,
bhuail uisge an locha léithe, agus faoi cheann móimid bhí an sean-
chaisleán ar bonn mar bhí sé an lá roimhe. Ann sin dubhairt sí
leis; "ar d'anam, ná h-innis do m' athair go ndearnaidh mise an
obair seó dhuit, no go bhfuil eólas ar bith agad orm."

Trathnóna an laé sin, tháinig an sean righ agus dubhairt,
"feicim go bhfuil obair an laé deunta agad."

"Tá," ar san mac righ, "obair shói-dheunta í sin!"

Ann sin shaoil an sean righ go raibh níos mó de chúmhacht
draoidheachta ag an mac righ 'ná do bhí aige féin, agus
dubhairt sé: "Ní'l acht aon rud eile agad le deunamh." Thug sé
a-bhaile ann sin é, agus chuir sé é le codladh i ngabhlóig an
chrainn, acht tháinig Fionnghuala agus chuir sí ann a seomra féin
é, agus ar maidin, chuir sí amach arís ar an gcrann é. Le
h-éirghe na gréine, tháinig an sean righ chuige agus dubhairt
leis: "Tar liom go dtaisbéanfaidh mé dhuit d'obair laé."

Thug sé an mac righ go gleann mór, agus thaisbéan dó tobar,
agus dubhairt; "chaill mo mháthair-mhór fáinne ann san
tobar sin, agus fágh dham é seal má dtéidh an ghrian faoi,
trathnóna."

Anois bhí an tobar so ceud troigh ar dhoimhne agus fiche

troigh timchioll, agus bhí sé líonta le uisge, agus bhí arm as
ifrionn ag faire an fháinne.

Nuair d'imthigh an sean righ, tháinig Fionnghuala agus
d'fhiafruigh "cad tá agad le deunamh andiú?" D'innis sé dhí,
agus dubhairt sí, "is deacair an obair í sin, acht deunfaidh mé
mo dhithchioll le do bheatha do shábháil." Ann sin thug sí dhó
mairtfheóil, arán agus fíon. Rinne sí rideach dí féin agus
chuaidh síos 'san tobar. Níor bhfada go bfhacaidh sé deatach agus
tinnteach ag teacht amach as an tobar, agus toran ann mar toir-
neach árd, agus duine ar bith do bheidheadh ag éisteacht leis an
toran sin shaoilfeadh sé go raibh arm ifrinn ag troid.

Faoi cheann tamaill, d'imthigh an deatach, choisg an tinnteach
agus an toirneach, agus tháinig Fionnghuala aníos leis an
bhfáinne. Sheachaid sí an fáinne do mhac an righ, agus dubhairt
sí: "Ghnothaigh mé an cath, agus tá do bheatha sábhálta, acht
feuch, tá laidhircín mo láimhe deise briste. Acht b'éidir gur
ádhamhail an nídh gur briseadh é. Nuair thiucfas m' athair, ná
tabhair an fáinne dho, acht bagair é go cruaidh. Béarfaidh sé thu
ann sin le do bhean do thoghadh, agus seo an chaoi dheunfas tu
do rogha. Béidh mise agus mo dheirbhshiúracha i seomra, béidh
poll ar an doras, agus cuirfimid uile ár lámha amach mar
chruimisgín (?). Cuirfidh tusa do lámh tríd an bpoll, agus an
lámh chongbhochas tu greim uirri nuair fhosgólaidh m' athair an
doras, is í sin lámh an té bhéidheas agad mar mhnaoi. Tig
leat mise d'aithne ar mo laidhircín briste."

"Tig liom, agus grádh mo chroidhe thu, a Fhionnghuala," ar
san mac righ.

Trathnona an laé sin, tháinig an sean righ agus d'fhiafruigh;
"an bhfuair tu fáinne mo mháthar-móire?"

"Fuaireas go deimhin," ar san mac righ, "bhí arm g'á
chúmhdach as ifrionn, acht bhuail mise iad, agus bhuailfinn a
seacht n-oiread, nach bhfuil fhios agad gur Connachtach mé?"

"Tabhair dham an fáinne," ar san sean righ.

"Go deimhin, ní thiubhrad," ar seisean, "throid mé go cruaidh
ar a shon, acht tabhair dhamh-sa mo bhean. Teastaigh' uaim
bheith ag imtheacht."

Thug an sean righ asteach é agus dubhairt; "tá mo thriúr
inghean 'san seomra sin id' láthair. Tá lámh gach aoin aca sínte
amach, agus an té chongbhóchas tu greim uirri go bhfosgólaidh
mise an doras, sin í do bhean."

Chuir an mac righ a lámh tríd an bpoll do bhí ar an doras,
agus fuair sé greim ar láimh an laidhircín bhriste, agus
chongbhaigh greim cruaidh air, gur fhosgail an sean righ doras
an tseomra.

"'S í seó mo bhean," ar san mac righ, "tabhair dham anois
spré d'inghine."

"Ní'l de spré aici le fághail acht caoil-each donn le sibh do
thabhairt abhaile, agus nár thagaidh sibh ar ais, beó ná marbh,
go deó!"

Chuaidh an mac righ agus Fionnghuala ag marcuigheacht ar
an gcaoil-each donn; agus níor bhfada go dtángadar go dti an
choill ann ar fhág an mac righ a chú agus a sheabhac. Bhí siad
ann sin roimhe, mar aon le na chapall breágh dubh. Chuir sé
an t-each caol donn ar ais ann sin. Chuir sé Fionnghuala ag
marcuigheacht ar a chapall, agus léim suas, é féin,

A chú le n-a chois,
A sheabhac ar a bhois,

agus níor stad sé go dtáinig sé go Ráth-Chruacháin.

Bhí fáilte mhór roimhe ann sin, agus níor bhfada gur pósadh é
féin agus Fionnghuala. Chaith siad beatha fhada sheunmhar, -
acht is beag má tá lorg an tsean-chaisleáin le fághail andiú i
Ráth-Chruacháin Chonnacht.

XII

Mac na Sgolóige agus an Gearrán glas.

Ann san aimsir fad ó, bhí sgológ shaidhbhir 'na chómhnuidhe
i gCúige Múmhan. Bhí aon mhac amháin aige dar b' ainm Tadhg.
An oidhche do rugadh an mac óg tháinig sean bhráthair chuige
chum an dorais, agus d' iarr lóistin oidhche i n-onóir do Dhia.

"Bhéarfainn sin duit agus fáilte," ar san sgológ, "acht tá
mo bhean i dtinneas cloinne, agus ní'l aon duine agam le biadh
do réidhteach duit."

"Tá fhios agam go maith go bhfuil tinneas cloinne ar do
mhnaoi, sin í an ocáid do thug ann so mé," ar san bráthair.
"Ní'l biadh ná deoch ag teastál uaim, acht abair le do mhnaoi
má thig léithe an gheineamhain do chur ar gcúl go dti uair an
mheadhon-oidhche, béidh mac iongantach aici, agus muna dtig
léithe a chur ar gcúl, béidh sé 'na amadán fad a bheatha."

"Tar asteach," ar san sgológ, "deunfaidh mé dhuit chomh
maith a's thig liom."

Tháinig an bráthair asteach, tharraing amach sean-leabhar,
agus thosaigh ag léigheadh. Chuaidh an sgológ chuig a mhnaoi
agus d' innis dí an nídh a-dubhairt an sean-bhráthair. "Teirigh
chuige," ar san bhean, "agus abair leis guidhe ar mo shon,
agus deunfaidh mise mo dhithchioll leis an ngeineamhain do
chur ar gcúl." Thosaigh an sean-bhráthair ag guidhe agus níor
sguir go dtáinig an sgológ chuige andhiaigh uaire an mheadhon-
oidhche, agus dubhairt go raibh mac óg ag a mhnaoi. "Tá go
maith," ar san bráthair.

Do baisteadh an t-oidhre óg agus tugadh Tadhg mar ainm air.
Nuair d'fhás sé suas 'na bhuachaill óg, bhí sé lúthmhar láidir
agus glic agus meisneamhail.

Nuair bhí sé bliadhain agus fiche, bhí sé féin agus a athair,
trathnóna, 'na suidhe 'san tigh, nuair bheannaigh an sean-
bhráthair asteach, agus é beag-nach cromtha síos go talamh leis
an aois. D'aithnigh an sgológ é, agus chuir fáilte roimhe, agus
dubhairt leis suidhe síos, agus go bhféadfadh sé fanacht leó
chomh fada agus bheidheadh sé beó.

"Go deimhin, ní bhéidh mé a-bhfad ar an saoghal so," ar
san sean-bhráthair.

"Bíodh sé fada no gearr," ar san sgológ "ní fhágfaidh tu
an teach so, agus nuair gheobhas tu bás cuirfimid thu go
geanamhail."

"Go raibh maith agad," ar san sean-bhráthair, "is dóigh go
mbéidh mo sheirbhís ag teastal san tigh go seó seal má dti 'bhfad."

Tháinig an bhean i láthair ann sin, agus d'innis an sgológ
di-se agus do'n mac, go raibh an sean-bhráthair 'san tigh nuair
rugadh Tadhg óg, agus go mbudh h-é a chómhairle-sean an
gheineamhain do chur ar gcúl. D'éisteadar leis an sgeul, agus
andhiaigh a chlos, bhí meas mór aca ar an sean-bhráthair.

An oidhche sin, chuadar uile a' codladh i sláinte mhaith,
acht timchioll uaire an mheadhon-oidhche, tháinig tinneas ar an
sean sgolóig agus ar a mhnaoi. Mhúsgail Tadhg óg an sean-
bhráthair agus dubhairt leis go raibh a athair agus a mháthair
i riocht báis. Chuaidh an bráthair chuca, acht is ar éigin do
bhí an t-am aige leis an ola dhéigheannach do chur orra nuair
fuair siad bás.

Bhí brón mór ar Thadhg óg. Bhí sé fágtha leis féin gan athair
gan mháthair. Chuir sé an sean-lánamhain go geanamhail, acht
ní leigfeadh sé do'n tsean-bhráthair imtheacht uaidh, chor ar bith,
agus budh ghnáthach leis a chómhairle do leanamhaint anns
gach uile nídh.

Chuaidh gach uile shórt ar aghaidh go maith le Tadhg go
bhfuair an sean-bhráthair bás.

Bhí dá láir dhéag ag Tadhg óg. Agus bhí súil aige go
mbeidheadh searrach aige as gach aon aca. Aon lá amháin

chuaidh sé amach le amharc do bheith aige ar na lárachaibh,
agus feuch! bhí searrach ag gach uile láir. Acht budh hé an nídh
is mó do chuir iongantas air, nuair chonnairc sé aon searrach aca
chomh glas le féar an ghuirt. Chuaidh Tadhg óg le breathnugh-
adh air nuair labhair an searrach agus dubhairt: "Ná bíodh
faitchios ná iongantas ort de m' thaoibh-se. Má ghlacann tu mo
chómhairle, cuirfidh mise ar bhealach do leasa thu."

"Cad é an chómhairle agad le tabhairt dam?" ar sa Tadhg óg.

"Ann san gceud áit," ar san searrach, "éist liom tamall beag.
Béidh tu bocht sul bhéidheas seacht mbliadhna thart ó'n lá so,
tá sé i ndán duit, agus ní thig leat dul uaidh. Caithfidh tu do
theach agus do thalamh dhíol, agus imtheacht ar siúbhal ag
iarraidh seirbhis mar fhear bocht. Anois, marbhaigh na searraigh
eile, agus fág bainne na láir uile dam féin go mbéidh mé sé
míosa d'aois, ann sin geobhaidh siad bás; acht deunfaidh mise níos
mó oibre dhuit 'ná an t-iomlán. Bain ruainne as mo rubal
(earball) agus buail na searraigh eile leis. 'Na dhiaigh sin
athróchaidh mise mo dhath, agus béidh mé mo shearrach deas."

Nuair chualaidh Tadhg sin, chuaidh sé anonn, agus bhain sé
ruainne as an searrach agus bhuail sé na searraigh eile leis, agus
thuit gach aon aca marbh. Ann sin d' athraigh an searrach glas
a dhath agus ní fhacaidh aon neach riamh searrach chomh
deas leis.

'Na dhiaigh sin, chuaidh gach nídh anaghaidh Taidhg óig.
Fuair a chuid bó agus caora bás, agus b' eígin dó an talamh
agus na capaill do dhíol, agus ní raibh aon nídh aige anois acht
an gearrán.

Aon lá amháin, nuair bhí bunáit seacht mbliadhna imthighthe
thart, dubhairt an gearrán le Tadhg óg: "Caithfidh mé imth-
eacht uait; abair le na cómharsanaibh go ndeachaidh mé amugh',
agus go gcaithfidh tu dul do m' thóruigheacht. Nuair rachas tu
ar siúbhal, tabhair d' aghaidh ar chaisleán an righ, agus iarr
seirbhís air. Fiafróchaidh sé dhíot créad thig leat déanamh;
Abair leis: nídh ar bith dá' ndearnaidh fear ariamh. Ann sin

deunfaidh sé margadh leat, is é sin - má dheunann tusa 'chuile
nídh ordóchas sé dhuit ar feadh sé mí go bhfuighfidh tu do
mheadhachan féin d'ór buidhe. Deun an margadh sin leis. Acht
déarfaidh sé leat muna dtig leat 'chuile nídh ordóchas sé dhuit
dheunamh, go gcaillfidh tu do cheann. Abair leis go bhfuil tu
sásta. Bhí mise i gcaisleán an righ agus chuir mé a chuid capall
faoi dhraoidheacht, agus ó shoin ní thig le duine ar bith iad
thabhairt amach as an stábla. 'Sé an cheud nídh iarrfas sé ort,
na capaill do thabhairt amach le uisge d'ól. Beidh mise taobh astigh
de'n doras; cinnir amach mé agus leanfaidh h-uile chapall 'san
stábla mé; agus deunfad h-uile nídh dhuit mar ordóchas an righ,
acht ná dearmad greim le n-ithe do thabhairt chugam h-uile am
gheobhas tu faill, agus congbhaigh an rún agad féin."

"Deunfad gach uile nídh mar deir tu," ar sa Tadhg óg.

"Slán leat go bhfeicfidh mé thu arís," ar san gearrán, agus
leis sin d'imthigh sé as amharc.

Ar maidin, lá ar na mhárach, rinne Tadhg óg tuairisg ameasg
na gcómharsan an bhfacaidh siad an gearrán, acht ní fhacaidh
aon duine é. "Tá sé imthighthe ar seachrán agus caithfidh mé
dul d'á thóruigheacht," ar sa Tadhg. D'imthigh sé ar siúbhal
ann sin, agus thug aghaidh ar chaisleán an righ. Nuair tháinig
sé chomh fada leis an gcaisleán, chonnairc sé an righ agus d'iarr
sé seirbhis air.

"Créad thig leat deunamh?" ar san righ.

"Nídh ar bith tá ar chúmhacht fir bheó," ar sa Tadhg óg.

"Dar m' focal, tá cíall ann do leitheid," ar san righ, "agus
deunfaidh mé margadh leat: má thig leat h-uile nídh ordóchas
mise dhuit ar feadh sé mí do dheunamh, bhéarfaidh mise do
mheadhachan féin d'ór buidhe dhuit, acht má theipeann sé ort
sin do dheunamh, caillfidh tu do cheann."

"Táim sásta," ar sa Tadhg óg.

"Teirigh asteach 'san stábla agus tabhair mo chapaill chum an
tsrotha sin atá os cómhair an chaisleáin, agus leig dóibh uisge d'ól."

Chuaidh Tadhg chum an stábla, agus dubhairt a ghearrán féin
leis: "atáim ann so, deun mar dubhairt mé leat."

Chinnir Tadhg óg an gearrán amach agus ní raibh capall 'san
stábla nár lean é. Bhí iongantas mór ar an righ nuair chonnairc
sé Tadhg óg agus na capaill; mar nár fheud an méad fear do bhí
aige iad do thabhairt amach ar feadh seachtmhaine roimhe sin.
Nuair d'ól siad a sáith, chinnir sé an gearrán ar ais, agus lean an
chuid eile é.

Ghlaodh an righ ar Thadhg agus dubhairt leis, "is tu an fear
is fearr do bhí ann mo sheirbhís le tamall fada, téidh anois agus
fágh nídh le n-ithe, agus nuair bhéidheas tu réidh, tar chugam-
sa; teastuigheann uaim thu do chur ar theachtaireacht."

Chuaidh Tadhg óg asteach, d'ith agus d'ól a sháith, agus níor
dhearmaid giota maith aráin do thabhairt do'n ghearrán; ann
sin chuaidh sé chuig an righ agus dubhairt leis, "táim réidh
anois."

"Maith go leór," ar san righ, "teirigh chuig caisleán
Bhranduibh, agus tabhair inghean atá aige chugam go bpósfaidh
mé í."

"Is fada an t-aistear é sin, do dhul ann ag coisidheacht," ar
Tadhg óg, "b'éidir go dtiubhrá capall dam."

"Tig leat do rogha de na caplaibh thabhairt leat," ar san
righ.

Chuaidh Tadhg óg agus d'innis do'n ghearrán an nídh do bhí
aige le deunamh.

"Is sói-dheunta an nídh é sin," ar san gearrán, "tabhair
mise leat agus ní chlisfidh mé ort."

"Gan amhras," ar sa Tadhg, "is tusa bhéarfas mé liom."

"Maith go leór," ar san gearrán, "cinnir mé amach, acht
na teirigh ag marcuigheacht orm go dtéid' tu as amharc
muinntire an chaisleáin, ann sin teirigh ag marcuigheacht, agus
ní bhéidh mé a bhfad ag dul go caisleán Bhranduibh; bhí mé
ann go minic. Nuair rachfas muid (sinn) go geata an chaisleáin,
tuirling, agus feicfidh tu inghean an righ ag siúbhal taobh-astigh

de'n gheata, agus iarrfaidh sí ort leigean dí marcuigheacht do
bheith aici orm-sa. Cuir ar mo dhruim í, agus léim suas taobh-
shiar dí, thu féin, agus ní bhéidh mise a-bhfad ag dul ar ais."

Chinnir Tadhg óg an gearrán amach agus shiúbhail le na
thaoibh go ndeachaidh sé as amharc muinntire an chaisleáin.
Ann sin léim sé suas, agus d'imthigh an gearrán mar an ngaoith,
agus faoi cheann dá uair bhí sé ag geata caisleáin Bhranduibh.
Thuirling sé, agus faoi cheann cúpla móimid, chonnairc sé
inghean an righ ag siúbhal taobh-astigh de'n gheata. Níor bhfada
go dtáinig sí chuige agus d'iarr air leigean dí marcuigheacht do
bheith aici ar a ghearrán deas.

"Leigfead, agus fáilte," ar Tadhg óg, d'á cur suas, agus léim
sé féin suas taobh-shiar dí. Bhuail an gearrán an bóthar; agus
chomh tapa agus d'imthigh sé, tháinig sé an ais níos tapa. Nuair
bhí sé i ngar do bhaile, thuirling Tadhg, agus rug sé inghean
Bhranduibh i láthair an righ, agus dubhairt leis, "seó dhuit
anois inghean righ Laighean."

"Ní mór le rádh é, acht is tusa an fear is fearr do bhí ann
mo sheirbhis ariamh agus fágh sagart anois go bpósfaidh sé
sinn," ar san righ.

"Ní thig liom pósadh go bhfágh' mé na h-éadaigh atá i
mbosca ann mo sheomra ann san mbaile," ar sise.

"Imthigh, a Thaidhg óig, agus fágh dhúinn bosca na mná-
uaisle seo," ar san righ.

"Tabhair am dam le biadh do chathadh," ar Tadhg óg.

"Ní thig leis an bosca d'fhághail go mbéidh mé féin i
láthair," ar sa inghean an righ.

"Má tá sé ann san gcaisleán geobhaidh mise é," ar Tadhg óg.

D'ith sé biadh, agus thug sé leath-bhuillín aráin chuig an
ngearrán, agus d'innis dó an nidh do bhí aige le deunamh.

"Och, is foras é sin do dheunamh," ar san gearrán, "cinnir
amach mé, agus teirigh ag marcuigheacht orm. Nuair rachfas muid
(sinn) go dorus mór caisleáin Bhranduibh, tarraing amach corca
beag atá ann mo chluais chlé, agus caith asteach 'san halla é.

Faoi cheann móimide, béidh an caisleán le teine. Tosóchaidh na
searbhfhóghantaidh ag cur amach an trosgáin, agus an dara
bosca thiucfas amach beir air, agus léim suas ar mo mhuin,
agus ní bhéidh mise a-bhfad ag teacht ar ais."

Chinnir Tadhg óg an gearrán amach, chuaidh ag marcuigh-
eacht air, agus ní raibh sé a-bhfad ag dul go caisleán righ
Laighean. Thuirling Tadhg óg, tharraing amach an corca, agus
chaith asteach san halla é. Faoi cheann móimid', bhí an caisleán
le teine. Thosaigh na searbhfhóghantaidh ag cathadh amach
trosgáin, agus an dara bosca do tháinig amach fuair Tadhg
greim air. Léim sé suas ar an ngearrán, agus níor bhfada go
raibh sé ar ais agus go dtug sé an bosca do'n righ.

"Anois," ar sé, "bhfuil aon leith-sgeul agad gan mé do
phósadh?"

"Tá," ar sise, "ní thig liom pósadh go bhfágh' mé fáinne-
posta do thug mo mháthair mhór dam. Tá sé ag bonn tobair fíor-
uisge i ngáirdín m'athar."

"Teirigh, a Thaidhg óig, agus fágh an fáinne sin dam," ar
san righ.

"Nach dtig liom fanamhaint go maidin," ar sa Tadhg óg.

"Tig leat," ar seisean, "teirigh anois agus leig do sgith, acht
bí ar do chois go moch ar maidin."

An oidhche sin, thug Tadhg neart le n'ithe do'n gearrán
agus chuaidh na chodladh san mainséar. Ar maidin go moch,
d'éirigh sé, chinnir amach an gearrán, chuaidh ag marcuigheacht
air, agus níor bhfada go raibh sé ag bruach an tobair i n-gáirdín
righ Laighean. Ann sin, thuirling sé, agus rinne an gearrán
cearc-uisge dhé féin, agus chuaidh síos go bonn an tobair, agus
thug suas an fáinne leis. Rinne sé gearrán dé féin arís agus
dubhairt, "léim suas." Rinne Tadhg amhlaidh, agus níor bhfad
go raibh siad ar ais ag caisleán an righ. Thug Tadhg óg an fáinne
dho, agus dubhairt:

"B'éidir go bhfuil leithsgeul eile aici anois.

"Ní'l fhios agam," ar san righ, "fan go bhfeicfidh mé."

Thug sé an fáinne dhí, agus d'iarr an raibh aon leithsgeul eile
aici gan a phósadh.

"Tá," ar sise, "ní thig liom thu phósadh go gcuirfidh tu cill
ar bonn, amuigh 'san bhfairrge, míle ó'n tráigh, nuair dheunfas
tu sin, pósfaidh mé thu."

Chuir an righ fios ar Thadhg óg agus d'innis dó an nídh do
bhí aige le deunamh. "Ní iarrfaidh mé aon nidh eile ort agus
bhéarfaidh mé iomlán do thuarasdail duit," ar seisean.

"Maith go leór," ar Tadhg, "béidh iarraidh agam le na
dheunamh amárach."

An oidhche sin, thug sé neart le n'ithe do'n gearrán, agus
d'innis dó an nídh do bhí aige le deunamh.

"Maith go leór," ar san gearrán, "cuirfidh an lá amárach
críoch ar do thrioblóid-se agus ar mo thrioblóid-se. Ar maidin
amárach, teirigh ag marcuigheacht orm-sa, agus tabhair m'
aghaidh ar an bhfairrge, agus deunfidh mise an obair. Innseóch-
aidh mé dhuit-se 'na dhiaigh sin, créad is eigin duit-se do
dheunamh."

Ar maidin, go moch, chinnir Tadhg óg an gearrán amach,
chuaidh ag marcuigheacht air, agus thug aghaidh ar an bhfairrge.
Nuair tháinig sé go bruach an uisge, dubhairt sé le Tadhg óg
lámh do chur ann a chluais dheis, agus cloch bheag agus sprúille
gainnimh do bhí innti do chathadh 'san uisge. Rinne Tadhg óg
amhlaidh, agus ní fhacaidh súil ariamh droichead chomh breágh
agus d'éirigh suas 'san bhfairrge. D'imthigh an gearrán ar
aghaidh fad míle, ann sin chas sé thart, bhuail le n-a chois agus
le casadh do láimhe bhí an chill ar bonn; ann sin dubhairt sé le
Tadhg óg "tiomáin a-bhaile, agus abair leis an righ go bhfuil
an obair deunta. Déarfaidh seisean leat a chapla (chapaill) agus
a chóiste d'fhághail réidh, agus ar do bheatha ná dearmaid
mise do chur faoi an gcóiste."

Chuaidh Tadhg óg chuig an righ agus dubhairt, "d'éirigh
liom, tá an chill ar bonn."

"Teirigh agus fágh mo chóiste agus mo chapla (chapaill)
réidh," ar san righ.

Fuair Tadhg óg an cóiste agus na capla réidh, agus bí
cinnte nár dhearmaid sé an gearrán do chur faoi an gcóiste.
Ann sin thug sé an cóiste go doras mór an chaisleáin agus
níor bhfada go dtáinig an righ agus an bhean óg amach, agus
chuadar asteach 'san gcóiste. Thiomáin Tadhg óg go dtángadar
go bruach na fairrge, agus nuair chonnairc an righ agus an
bhean óg an droichead breágh, thángadar amach as an gcóiste
le amharc do bheith aca air. Bhidheadar ag siúbhal le chéile ar
an droichead, nuair chuir an bhean óg a guala anaghaidh gualann
an righ agus chaith asteach 'san bhfairrge é. Ni fhacaidh aon
neach é agus ní chualaidh sgeul uaidh ó shoin.

Léim an gearrán amach as an gcóiste agus rinne fear óg dé
féin. Bhí sé chomh cosmhúil leis an righ nach bhfeudfadh duine
ar bith iad d'aithne ó chéile.

D'fhill siad uile a-bhaile agus shaoil gach uile dhuine gurab é
an righ do bhí ann. Chuireadar fios ar shagart agus pósadh iad.
D'fhan Tadhg óg ann san gcaisleán leó, agus chaith sé beatha
fhada shona, agus níor innis sé a rún d'aon-neach go raibh sé
ag fághail bháis. Ann sin d'innis sé é, no ní bheidheadh sé
againn-ne.

XIII

An tarbh breac.

Bhí fear ann a-bhfad ó shoin, agus is fad ó bhí, agus dá
mbeidheadh sé ann an uair sin ní bheidheadh sé ann anois. Pósadh
é, agus cailleadh an bhean, agus ní raibh acht aon mhac amháin
aige leis an gceud-mhnaoi. Ann sin phós sé an dara bean. Ní
raibh mórán suim' ag an dara mnaoi seó ann san mac, agus

b'éigin dó dul amach ar an t-sliabh a-bhfad ó'n teach, ag tabhairt
aire do'n eallach.

Bhí tarbh breac ameasg na mbó amuigh ar an t-sliabh, agus lá
d'á raibh ocarus mór ar an ngasúr, chualaidh an tarbh breac
é ag ceasacht, agus ag fásgadh a dhá láimh, agus dhruid sé
anonn chuige agus dubhairt sé leis. "Tá ocarus ort-sa, acht
bain an adharc díom-sa, agus leag ar an talamh í; cuir do lámh
asteach i n-áit a raibh an adharc agus geobhaidh tu biadh."

Nuair chualaidh sé sin, chuaidh sé anonn do'n tarbh, rug sé
ar an adhairc, chas sé í, agus tháinig sí leis ann a láimh. Leag
sé ar an talamh í, chuir sé a lámh asteach, agus tharraing sé
amach biadh agus deoch agus éadach-cláir. Sgar sé an t-éadach-
cláir ar an talamh, leag sé an biadh agus an deoch air, agus
ann sin d'ith sé agus d'ól sé a sháith. Nuair bhí a sháith ithte
agus ólta aige, chuir sé an t-eudach-cláir ar ais arís, agus d'fhág
sé an adharc ann san áit á raibh sí roimhe.

Nuair tháinig sé a-bhaile an trathnóna sin, níor ith sé greim
d'á shuipéar, agus dubhairt a leas-mháthair (léithe-féin) go
bhfuair sé rud éigin le n-ithe amuigh ar an tsliabh nuair nach
raibh sé ag ithe dada d'á shuipéar.

Nuair chuaidh sé amach leis an eallach an lá ar na mhárach,
chuir a leas-mhathair a h-inghean féin amach 'na dhiaigh, agus
dubhairt léithe do bheith 'gá fhaire go bhfeicfeadh sí cá raibh sé
ag fághail an bhidh. D'imthigh an inghean, agus chuir sí í féin
i bhfolach, agus bhí sí 'gá fhaire go dtáinig teas an laé, acht
nuair tháinig meadhon an laé, chualaidh sí gach ceól do b'
éifeachtaighe 'ná a-chéile, agus do cuireadh í ann a codladh leis
an gceól fíor-bhinn sin. Tháinig an tarbh ann sin, agus chas an
buachaill an adharc dé, agus tharraing amach an t-éadach-cláir,
an biadh, agus an deoch, agus d'ith agus d'ól sé a sháith. Chuir
sé an adharc ar ais arís ann sin. Cosgadh an ceól agus dhúisigh
an inghean agus bhí sí 'ga fhaire go dtáinig an trathnóna, agus
thiomáin sé na bath a-bhaile ann sin. D'fhiafruigh an mháthair
dí an bhfacaidh sí aon nídh ann san bpáirc, agus dubhairt sise

nach bhfacaidh. Níor ith an gasúr dá ghreim d'a shuipéar, agus
bhí iongantas ar an leas-mháthair.

An lá ar na mhárach, nuair thiomáin sé na bath amach,
dubhairt an leas-mháthair leis an dara inghin é do leanamhaint
agus do bheith 'gá fhaire go bhfeicfeadh sí cá raibh sé ag fághail
ruid le n-ithe. Lean an inghean é, agus chuir sí í fein i bhfolach,
acht nuair tháinig teas an laé, thosaigh an céol agus do thuit sí
'na codhladh. Bhain an gasúr an adharc de'n tarbh, tharraing
sé amach an t-éadach-cláir an biadh agus an deoch, d'ith agus
d'ól sé a shaith agus chuir sé an adharc ar ais arís. Dhúisigh an
inghean ann sin agus bhí 'gá fhaire go dti an trathnóna. Nuair
tháinig an trathnóna, thiomáin sé na bath a-bhaile, agus níor
fheud sé a shuipéar ithe, níos mó 'ná an dá thrathnóna roimhe
sin. D'fhiafruigh an leas-mháthair de'n inghin an bhfacaidh sí
dada, agus dubhairt sise nach bhfacaidh. Bhí iongantas ar an
leas-mháthair.

An lá ar na mhárach, nuair chuaidh an gasúr ag buachailleacht
na mbó, chuir an leas-mháthair an tríomhadh inghean amach
'na dhiaigh, agus bhagair sí uirri gan tuitim 'na codladh acht
faire mhaith do bheith aici. Lean an inghean an gasúr agus
chuaidh sí i bhfolach. Bhí trí súile ag an inghin seo mar bhí súil
aici ar chúl a cinn. Nuair thosaigh an tarbh breac ag seinm uile
ceóil do b' éifeachtaighe 'ná a chéile, chuir sé na súile eile 'na
gcodladh acht níor fheud sé an tríomhadh súil chur 'na codladh.
Nuair tháinig teas an laé, chonnairc sí au tarbh breac ag teacht
go dti an buachaill, agus an buachaill ag baint na h-adhairce
dhé agus ag ithe.

Rith sí a-bhaile ann sin, agus dubhairt sí le n-a máthair nach
raibh a leitheid de dhinéar ar an domhan agus do bhí d'á
leagadh i láthair an bhuachaill as adhairc an tairbh bhric.

Ann sin, leig an mháthair uirri go raibh sí tinn agus mharbh
sí coilleach, agus leig sí síos a chuid fola ann a leapa, agus chuir
sí suas blogam de'n fhuil ann a beul, agus chuir sí fios ar a fear ag
rádh go raibh sí ag fághail bháis. Tháinig a fear asteach agus

chonnairc sé an fhuil, agus dubhairt sé "rud ar bith do bhí ar
an domhan do léighseóchadh í, go gcaithfeadh sí a fhághail."
Dubhairt sise nach raibh rud ar bith ar an domhan do leigh-
seóchadh í, acht greim de'n tarbh breac do bhí ar an tsliabh.

"Caithfidh tu sin fhághail," ar seisean. B'é an tarbh breac
an chéad-cheann de'n áirnéis do thigeadh asteach uile oidhche,
agus chuir an leas-mháthair fios ar dhá bhúistéar, agus chuir sí
iad ar gach taoibh de'n geata, leis an tarbh breac do mharbhadh
nuair thiocfadh sé.

Dubhairt an tarbh breac leis an mbuachaill; "béidh mé sguabtha
anocht muna rachaidh bó eile rómham." Chuir sé bó eile
amach roimhe agus bhí an dá bhúistéar 'na seasamh ar gach
taoibh de'n geata leis an gceud-cheann do thiucfadh asteach do
mharbhadh. Do chuir an tarbh an bhó amach roimhe ag dul
tríd an ngeata agus mharbh siad í, agus fuair an leas-mháthair
greim dí le n-ithe, agus shaoil sí gur b'é an tarbh breac do bhí
sí ag ithe, agus tháinig biseach uirri ann sin.

An cheud-oidhche eile, nuair tháinig an buachaill a-bhaile
leis an eallach, níor ith sé níos mó d'á shuipéar 'ná aon oidhche
eile, agus bhí iongantas ar an leas-mháthair. Chualaidh sí 'na
dhiaigh sin go raibh an tarbh breac ann ar fad, agus nár marbh-
aigheadh é an uair sin.

Nuair chualaidh sí sin, mharbh sí coilleach agus leig sí síos cuid
d'á fhuil ann a leapa, agus chuir sí blogam de'n fhuil ann a beul
agus rinne sí an cleas ceudna ar ais arís, agus dubhairt nach
raibh rud ar bith le n-a leigheas acht píosa de'n tarbh breac.

Cuireadh fios ar na búistéaraibh agus bhí siad réidh leis an
tarbh breac do mharbhadh nuair thiucfadh sé asteach. Chuir an
tarbh breac ceann eile de'n áirnéis asteach roimhe féin, agus
mharbh na búistéaraidh é. Fuair an bhean cuid de'n fheóil agus
shaoil sí gur b'é cuid de'n tarbh breac do bhí sí ag ithe, agus
fuair sí biseach.

Fuair sí amach 'na dhiaigh sin nac é an tarbh breac do bhí
marbh, agus dubhairt sí "ná bac leis! Marbhóchaidh mé an
tarbh breac go fóil."

An lá ar na mhárach, nuair bhí an gasúr ag buachailleacht na
mbó ar an tsliabh, tháinig an tarbh breac agus dubhairt leis:
"Bain an adharc díom agus ith do sháith anois, sin é an t-am
deire agad anois. Tá siad ag fanamhaint le mo mharbhabh anocht
acht ná bíodh faitchíos ort. Ní iad-san mharbhóchas mé, acht
marbhóchaidh tarbh eile mé. Téidh suas ar mo dhruim anois."

Chuaidh an buachaill suas ar a mhuin ann sin, agus chuaidh
siad a-bhaile. Bhí an dá bhuistéar ar gach taoibh de'n geata ag
fanamhaint leis. Bhuail an tarbh breac adharc ar gach taoibh dé,
agus mharbh sé an dá bhúistéar. Amach leis ann sin, agus an
buachaill ar a mhuin.

Chuaidh sé asteach i gcoill fhiadháin, agus chaith sé féin agus
an buachaill an oidhche ann san gcoill sin. Bhí sé le troid leis an
tarbh eile an lá ar na mhárach.

Nuair tháinig an lá, dubhairt an tarbh breac, "bain an adharc
díom agus ith do sháith, sin é an t-ádh deire atá agad. Tá mé
le troid leis an tarbh eile ar ball, agus gabhaidh mé uaidh an lá
so, acht béidh mé marbh aige amárach ag an dó-deug a chlog."

Throid sé féin agus an tarbh eile an lá sin, agus tháinig an
tarbh breac ar ais 'san trathnóna agus chuir sé féin agus an
buachaill an oidhche sin thart ann san gcoill.

Nuair tháinig an lá ar na mhárach, dubhairt an tarbh breac
leis, "cas an adharc díom agus ith do sháith, sin é an t-ádh
deire bhéidheas agad. Éist anois leis an rud atá mé 'g innseacht
duit. Nuair fheicfeas tu mise marbh, téidh agus bain stiall droma
agus stiall táire dhíom, ó bháitheas mo chinn go bonn mo rubaill
(earbaill) agus deun beilt dé, agus uair ar bith bhéidheas
géibhionn ar bith ort, béidh mo neart-sa agad-sa."

Chuaidh an tarbh breac ann sin le troid leis an tarbh eile, agus
mharbh an tarbh eile é. D'imthigh an tarbh eile ann sin.
Tháinig an gasur go dti an tarbh breac, 'n áit a raibh sé 'na
luidhe ar an talamh, agus ní raibh sé marbh amach 's amach.
Nuair chonnairc sé an gasúr ag teacht dubhairt sé, "o," ar
seisean, "deun deifir, chomh maith agus thig leat 'san domhan

agus tabhair amach do sgian agus bain an stiall sin díom, no
marbhóchar thusa chomh maith liom féin."

Bhí crathadh ar láimh an chreatúir bhoicht, agus níor fheud
sé píosa ar bith bhaint de'n tarbh, 'r éis é a chothughadh chomh
fada sin, agus 'r éis an chineáltais fuair sé uaidh.

Labhair an tarbh breac arís agus dubhairt sé an stiall do bhaint
dé ar an móimid, acht ní raibh dúil aige a dheunamh. Labhair sé
leis an tríomhadh uair agus dubhairt sé an stiall do bhaint dé,
agus go gcuideochadh sé leis, fhad agus bheidheadh sé beó. Bhain
sé stiall de'n druim ann sin agus stiall eile de'n bolg, agus
d'imthigh sé.

Bhí a sháith buaidheartha agus bróin air, ar n-imtheacht dó,
agus ní mhór dó sin do bheith air, agus é ag imtheacht gan fhios
cá raibh sé dul no cá rachfadh sé.

Bualadh duine-uasal air, ar an mbóthar, agus d'fhiafruigh sé
dhé cá raibh sé ag dul. Dubhairt an buachaill nach raibh fhios
aige féin cá raibh sé ag dul, acht go raibh sé dul ag iarraidh
oibre.

"Créad thig leat dheunamh?" ar san duine-uasal.

"Tá mé mo mhaor chomh maith agus chonnairc tu ariamh,
acht ní innséochaidh mé breug duit, ní thig liom dada dheunamh
acht maoracht, acht go deimhin deunfaidh mé sin chomh maith
le duine ar bith chonnairc tu ariamh."

"Is tu theastaigh uaim-se," ar san duine-uasal. "Tá triúr
fathach shuas le mo chuid-se talmhan, ar aon teórain amháin
liom-sa, agus rud ar bith rachas asteach ar a dtalamh féin
congbhóchaidh siad é, agus ní thig liom-sa a bhaint díobh arís.
Sin an méad atá siad ag iarraidh, - m'eallach-sa do dhul
asteach thar an teórain chuca."

"Na bac leó, rachaidh mise mo bhannaidh go dtiubhraidh mise
aire mhaith dhóibh agus nach leigfidh mé dada asteach chuca."

Rug an duine-uasal a-bhaile é ann sin agus chuaidh sé ag
buachailleacht dó. Nuair bhí an féar ag éirighe gann, bhí sé ag

tiomáint na mbó níos faide amach. Bhí balla mór cloiche idir
talamh na bhfathach agus talamh a mháighistir. Bhí féar breágh
ar an taoibh eile de'n balla. Nuair chonnairc sé sin, leag sé bearna
ann san mballa agus leig sé na muca agus na bath asteach.
Chuaidh sé suas ar chrann ann sin agus bhí sé ag cathadh síos
ubhall agus uile shóirt do na mucaibh.

Tháinig fathach amach, agus nuair chonnairc sé an buachaill
shuas ar an gcrann ag cathadh síos na n-ubhall chuig na mucaibh,
d'éirigh an ceann air (i. e. tháinig fearg áidhbhéal air). Tháinig sé
go dti an crann, "Gabh anuas as sin," ar sé, "is mór liom de
ghreim thu, agus is beag liom de dhá ghreim thu. Gabh anuas
go dtarróngaidh mé faoi m' fhiaclaibh fada fuara thu."

"Ara, glac thu féin go socair," ar san buachaill, "b'éidir
gur ró luath do thiucfainn anuas chugad."

"Ni bhéidh mé níos faide ag caint leat," ar san fathach;
fuair sé barróg ar an gcrann agus tharraing sé as na fréamhaibh é.

"Gabh síos a iall dubh, agus fáisg é sin," ar san gasur, mar
chuimnigh sé ar chómhairle an tairbh bhric. Ar an móimid, léim an
iall dubh as a láimh agus d' fháisg an fathach chomh cruaidh sin
go raibh an dá shúil ag dul amach ar a cheann, mar budh láidre
neart an tairbh 'ná neart an fhathaigh. Níor fhéad an fathach
cor do chur as, agus gheall sé rud ar bith - acht an t-anam do
shábháil dó. "Rud ar bith theastuigheas uait," ar sé leis an
ngasúr, "caithfidh tu a fhághail uaim."

"Ní'l mé ag iarraidh ruid ar bith acht iasacht an chloidhimh
atá faoi do leapa," ar seisean.

"Bheirim duit é agus fáilte," ar san fathach. Chuaidh sé
asteach agus rug sé amach an cloidheamh leis.

"Féach é ar na trí crainn (crannaibh) is mó atá 'san gcoill, agus
ní mhothóchaidh tu ann do láimh é ag dul tríotha," ar san fathach.

"Ní fheicim aon chrann ann san gcoill is mó ná is gránta
(gránna) 'ná thu féin," ar seisean, ag tarraing an chloidheimh
agus ag baint an chinn dé, gur chuir sé seacht n-iomairidhe agus
seacht n-eitrige é de'n bhuille sin.

"Dá bhfághainn ar an gcolainn arís," ar san ceann, agus é
ag caint, "agus ní bhfuighfeadh an domhan de'n cholainn
arís mé."

"Bhéarfaidh mise féin aire dhó sin," ar san buachaill.

Nuair thiomáin sé na bath a-bhaile 'san trathnóna bhí an
oiread sin bainne aca nach raibh leath a sáith soitheach aca, agus
b' éigin do dhá chúipéar, soithighe úra dheunamh, leis an méad
bainne do bhí aca do chongbháil.

"Is tu an buachaill is fearr do bualadh orm ariamh," ar san
duine-uasal, agus bhí sé buidheach dó.

Chuireadh na fathaigh, gach fear aca, gáir as, uile thrathnóna.
Ní chualaidh na daoine acht dá gháir an trathnóna so. "Tá
athrughadh éigin ann san gcáthair anocht," ar san duine uasal,
nuair chualaidh sé an dá gháir.

"O!" ar san gasúr, "chonnairc mé ceann aca ag imtheacht
leis féin andiu, agus níor tháinig sé a-bhaile go fóil."

An lá ar na mhárach, thiomáin an buachaill a chuid eallaigh
amach, go dtáinig sé go dti an balla mór cloiche, agus leag sé
bearna ann, agus leig sé an t-eallach asteach 'san áit chéadna.
Chuaidh sé suas ar chrann agus thosaigh sé ag cathadh síos na
n-úbhall. Tháinig an dara fathach ag rith, agus dubhairt sé,
"Cad é 'n chiall mo bhalla leagan, agus do chuid eallaigh
leigean asteach ar mo dhúithche-se? Gabh anuas as sin feasta.
Mharbh tu mo dhearbhráthair andé."

"Gabh síos, a iall dubh agus ceangail é sin," ar san buachaill.
D'fháisg an iall é i riocht nár fheud sé cor do chur as, agus
gheall sé rud ar bith do'n buachaill - acht a anam shábháil.

"Ní'l mé ag iarraidh dada ort acht iasacht an tsean-
chloidhimh atá faoi do leapa."

"Bhéarfaidh mé sin duit agus fáilte." Chuaidh sé asteach
agus rug sé amach an cloidheamh leis. Bhí cloidheamh ag gach
fear aca, agus uile chloidheamh is fearr 'ná a chéile.

"Féach an cloidheamh sin ar na sé crainn is mó atá 'san
gcoill, agus rachaidh sé tríotha gan maigheas (?) d'fhághail."

"Ní fheicim aon chrann ann san gcoill is mó ná is gránna
'ná thu féin," ar seisean, ag tarraing an chloidhimh, agus ag
baint an chinn dé gur chuir sé seacht n-iomairidhe agus seacht
n-eitrige ó'n gcolainn é.

"O!" ar san ceann, "dá bhfághainn dul ar an gcolainn arís,
agus fir an domhain ní bhfuighfeadh siad dí arís mé."

"O! bhéarfaidh mise féin aire dhó sin," ar san buachaill.

Nuair thiomáin sé na bath a-bhaile an oidhche sin, bhí
iongantas ar na daoinibh nuair chonnairc siad an méad bainne
do bhí aca. Dubhairt an duine uasal go raibh athrugadh eile
ann san gcáthair an lá sin arís, mar nach gcualaidh sé acht aon
gháir amháin, acht dubhairt an buachaill go bhfacaidh sé fear
eile ag imtheacht an lá sin, agus gurab cosmhúil nach dtáinig sé
ar ais go fóil.

An lá ar na mhárach, chuaidh sé amach, agus thiomáin sé na
muca agus na bath suas go dorus an halla, agus bhí sé ag cathadh
síos na n-ubhall dóibh. Tháinig an tríomhadh fathach amach,
an fear is sine aca, agus bhí sé lán-chothach 'r éis a dhá
dhearbhráthair bheith marbh, agus bhí na fiacla do bhí ann a
cheann ag deunamh maide-láimhe dhó. Dubhairt sé leis an
mbuachaill teacht anuas, nach raibh fhios aige créad dheunfadh
sé dhó 'r eís a dha dhearbhráthair do bheith marbh aige. "Tar
anuas," ar sé, "go dtarraingidh mé faoi m' fhiaclaibh fada
fuara thu." Agus is air do bhí na fiacla fada fuara gan bhréig!

"Gabh anuas, a iall dubh, agus fáisg é sin go mbéidh na
súile ag dul amach ar a cheann le neart-fáisgthe bhéarfas tu
dhó."

Léim an iall dubh uaidh, agus cheangail sé an fathach go raibh
an dá shúil ag dul amach ar a cheann leis an bhfásgadh agus leis
an teannadh do thug sé dhó, agus gheall ar fathach sin nídh ar
bith do thabhairt dó, "acht spóráil m'anam," ar sé.

"Ní'l mé acht ag iarraidh iasacht' an tsean-chloidhimh atá
faoi do leapa," ar san buachaill.

"Bíodh sé agad agus fáilte" ar san fathach. Chuaidh sé

asteach agus rug sé amach an cloidheamh leis. "Anois," ar san
fathach, "buail an dá chnapán is gránna 'san gcoill, agus bainfidh
an cloidheamh sin iad gan maoidheacht (?) d'fhághail."

"Muire, maiseadh! ní fheicim aon chnapán ann san gcoill is
gránna 'ná thu féin," ar san buachaill, "agus bhuail sé é gur
chuir sé a cheann seacht n-iomairidhe agus seacht n-eitrige ó'n
gcolainn."

"Ochón go deó!" ar san ceann, "dá bhfághainn dul ar an
gcolainn arís, - fir an domhain ní bhfuighfeadh siad de'n
cholainn arís mé."

"Bhéarfaidh mé féin aire dhó sin," ar san buachaill.

Nuair tháinig sé a-bhaile an oidhche sin níor fheud na
cúipéaraidh a sáith soitheach dheunamh dóibh, leis an méad
bainne do bhí ag na bath (buaibh) do chongbháil, agus níor
fheud na muca ithe, leis an méad úbhall do bhí ithte aca roimhe
sin.

Bhí sé seal mar sin ag buachailleacht na mbó, agus uile rud
do bhí ann san gcaisleán bhí sé aige. Ní raibh duine ar bith ag
dul anaice leis an gcaisleán mar bhí faitchios orra.

Bhí dragún teineadh ann san tír sin, agus thigeadh sé uile
sheacht mbliadhna, agus muna mbeitheadh bean óg réidh
ceangailte roimhe, do chuirfeadh sé an fhairrge tríd an talamh,
agus do sgriosfadh sé na daoine. Tháinig an lá a raibh an dragún
le teacht, agus d'iarr an buachaill ar a mháighistir leigean
dó dul chum na h-áite a raibh an dragún ag tigheacht. "Cad
é an graitheach (gnó) atá agad ann sin," ar san máighistir, "béidh
marcaigh agus cóistidhe agus daoine móra ann sin, agus béidh
na sluaighte cruinnighthe le chéile ann, as gach uile áit;
d'éiréochadh na capla ar do mhullach agus do bheitheá brúighte
faoi na gcosaibh; agus is fearr duit fanamhaint 'san mbaile."

"Fanfad," ar san gasúr; acht nuair fuair sé iad uile
imthighthe, chuaidh sé go caisleán na trí fhathach, agus chuir
sé diallaid ar an each is fearr do bhí aca, agus culaidh bhreágh

air féin, agus ghlac sé cloidheamh an cheud-fhathaigh ann a
láimh agus chuaidh sé 'n áit a raibh an dragún.

Bhí sé cosmhuil le aonach ann sin, leis an méad marcach agus
cóiste agus capall agus daoine do bhí cruinnighthe ann. Bhí
bean-uasal óg ceangailte do phosta ar bhruach na fairrge, agus í
ag fanamhaint leis an dragún do theacht d'á slugadh. Is inghean
an righ do bhí ann, mar nach nglacfadh an dragún bean ar
bith eile. Nuair tháinig an dragún amach as an bhfairrge chuaidh
an buachaill 'na aghaidh, agus throid siad le chéile agus bhí
siad ag troid go dti an trathnóna, go raibh an dragún ag cur
cúbhair thar a bheul, agus go raibh an fhairrge dearg le n-a
chuid fola. D'iompaigh sé an dragún amach 'san bhfairrge faoi
dheireadh. D'imthigh sé an sin agus dubhairt sé go bhfillfeadh
sé an lá ar na mhárach. D'fhág sé an t-each arís 'san áit a
bhfuair sé é, agus bhain sé an chulaidh bhreágh dhé, agus nuair
d'fhill na daoine eile, bhí sé rompa. Nuair tháinig na daoine a-
bhaile an oidhche sin bhí siad uile ag caint agus ag rádh go
dtáinig gaisgidheach éigin do throid leis an dragún, agus do
thionntaigh amach 'san bhfairrge é. 'Sé sin an sgeul do bhí ag
uile dhuine, acht ní raibh fhios aca cia h-é an gaisgidheach do
rinne é.

An lá ar na mhárach, nuair bhí a mháighistir agus na daoine
eile imthighthe, chuaidh sé go caisleán na trí fhathach arís, agus
thóg sé amach each eile agus culaidh gaisge eile, agus thug sé
leis cloidheamh an dara fathaigh, agus chuaidh sé chum na h-áite
a raibh an dragún le teacht. Bhí inghean an righ ceangailte do'n
phosta ar an tráigh ag fanamhaint leis, agus na súile ag dul
amach ar a ceann ag feuchaint an bhfeicfeadh sí an gaisgidheach
do throid an dragun an lá roimhe, ag teacht. Bhí dá uair an
oiread daoine ann agus do bhí an lá eile, agus iad uile ag
fanamhaint go bhfeicfeadh siad an gaisgidheach ag tigheacht. Nuair
tháinig an dragún chuaidh an buachaill ann a eudan, acht bhí an
dragún leath-shuaithte agus breóidhte 'r éis na troide do rinne
sé an lá roimhe sin. Bhí siad ag bualadh a chéile go dti am

eadarthra, agus ann sin chuir sé an dragún chum bealaigh.
D'iarr na daoine a chongbháil, acht níor fheud siad. D'imthigh sé
uatha.

Nuair tháinig a mháighistir a-bhaile an trathnóna sin, bhí an
buachaill ann san teach roimhe. D'innis an máighistir dhó go
dtáinig gaisgidheach eile an lá sin, agus gur chuir sé an dragún
amach 'san bhfairrge; acht, stócaigh! ('s dóigh?) bhí an sgeul
aige féin níos fearr 'ná aige-sean.

An lá ar na mhárach, nuair bhí an duine-uasal imthighthe,
chuaidh sé go cáthair na bhfathach, agus thug sé leis each eile
agus culaidh eile, agus cloidheamh an tríomhadh fathaigh, agus
nuair tháinig sé le troid leis an dragún, shaoil na daoine gur
b'é gaisgidheach eile do bhí ann.

Bhí sé féin agus an dragún ag gabháil dá' chéile ann sin agus
niún (= deamhan?) a leithéid de throid chonnairc tu ariamh. Bhí
sgiatháin ar an dragún agus nuair bhí sé d'á fhághail druidte
(i.e. nuair bhí sé dul go cruaidh air) d'éirigh sé suas ann sna
spéirthibh, agus do bhí sé ag greadadh agus ag bualadh an
bhuachaill ann san gcloigionn go raibh sé beag-nach cráidhte.
Chuimnigh sé ar an iall (éill) duibh ann sin, agus dubhairt sé,
"a iall dubh, ceangail é sin chomh cruaidh sin go mbéidh siad
ag éisteacht le na sgreadaoil ann san dá rann de'n domhan, leis
an bhfásgadh bhéarfas tu dhó." Léim an iall dubh agus cheangail
sí é, agus ann sin do bhain an buachaill an ceann dé, agus bhí an
fhairrge dearg le n-a chuid fola, agus bhí na tonnta fola ag dul
ar bhárr an uisge.

Tháinig an buachaill chum na talmhan ann sin, agus d'iarr
siad a chongbháil, acht d'imthigh sé uatha, agus mar bhí sé ag
marcuigheacht thart do sgiob an bhean-uasal an bhróg dé.

D'imthigh sé ann sin, agus d'fhág sé an t-each agus an
cloidheamh agus an chulaidh gaisge ann san áit a bhfuair sé iad,
agus nuair tháinig an duine-uasal agus na daoine eile a-bhaile
bhí sé 'na shuidhe rompa ag an teine. D'fhiafruigh sé dhíobh cia
an chaoi chuaidh an troid, agus d'innis siad dó gur mharbh an

gaisgidheach an dragún teineadh, acht go raibh sé imthighthe
agus nach raibh fhios ag duine ar bith cia h-é.

Nuair tháinig inghean an righ a-bhaile, dubhairt sí nach
bpósfadh sí aon fhear go bráth acht an fear a d'fhóirfeadh an
bhróg sin dó.

Bhí mic righteadh agus daoine móra ag teacht ann sin, agus
iad ag rádh gur b'iad féin do mharbh an dragún, acht dubhairt
sise nach iad, muna bhfóirfeadh an bhróg dóibh. Bhí cuid
aca ag baint na méar d'á gcosaibh, agus cuid ag baint giota
de'n tsáil, agus cuid eile ag baint na h-ordóige dhíobh féin, ag
feuchaint an bhfóirfeadh an bhróg dóibh. Ní raibh aon mhaith
aca ann. Dubhairt inghean an righ nach bpósfadh sí fear ar
bith aca.

Chuir sí saighdiúraidh amach ann sin, agus an bhróg leó, le
féachaint an bhfóirfeadh sí do dhuine ar bith. Uile dhuine, bocht
agus saidhbhir, budh chuma cá 'r b'as é, chaithfeadh sé an bhróg
fhéachaint air.

Bhí an buachaill sínte, 'na luidhe ar an bhféur, nuair tháinig
na saighdiúraidh, agus nuair chonnairc siad é dubhairt siad leis
"taisbéan do chos."

"O! na bí ag magadh fum-sa," ar sé.

"Tá ordughadh againn-ne," ar siad-san, "agus ní thig linn
gan an bhróg fhéachaint ar uile dhuine, bocht agus saidhbhir,
agus sín amach do chos." Rinne se sin, agus d'imthigh an bhróg
asteach ar a chois, ar an móimid. Dubhairt siad leis go gcaith-
feadh sé teacht leó.

"O! éist liom" (i. e. tabhair am dam) ar sé, "go ngléusaim mé
féin."

Chuaidh sé go cáthair na bhfathach agus chuir sé culaidh
bhreágh úr air, agus d'imthigh sé leó ann sin.

Sin í an áit a raibh an fháilte roimhe, agus é chomh gléusta le
duine ar bith aca. Bhí bainfheis aca ar feadh trí lá agus trí
oidhche.

Fuair siad-san an t-áth agus mise an lochán. Báitheadh iad
agus tháinig mise. Agus mar tá sé agam-sa anocht ná raibh sé
agaibh-se an oidhche amárach, agus má bhíonn sé féin, na caill-
eadh sibh leis acht na cúl-fhiacla.

XIV

Coirnín na h-Aitine.

A bhfad ó shoin, ann san t-sean-aimsir, bhí baintreabhach darab
ainm Brighid Ni Ghrádaigh, 'na cómhnuidhe i gcondaé na Gaill-
imhe. Bhí aon mhac amháin aici dar bh' ainm Tadhg. Rugadh é
mí tar éis báis a athar ameasg coille bige aitinne do bhí ag fás
ar thaoibh chnuic i ngar do'n tigh. Ar an ádhbhar sin, gháir na
daoine Coirnín na h-Aitinne mar leas-ainm air. Tháinig tinneas
obann ar an mnaoi bhoicht nuair bhí sí ag seóladh na mbó suas
ar thaoibh an chnuic.

Nuair rugadh Tadhg, bhí sé 'na naoidheanán breágh, agus
mhéadaigh sé go maith go raibh sé ceithre bliadhna d'aois, acht
ó'n am sin amach níor fhás sé ordlach go raibh sé trí bliadhna
deug, no níor chuir sé cos faoi le coiscéim do shiúbhal, acht
d'fheudfadh sé imtheacht go tapa go leór ar a dhá láimh agus ar
a thaoibh shiar, agus dá gcluinfeadh sé aon duine ag teacht chum
an tighe, so bhuailfeadh sé a dhá láimh faoi, agus do rachadh sé
d'aon léim amháin ó'n teine go dti an doras; agus do chuirfeadh
ceud míle fáilte roimh an té tháinig. Bhí gean mór ag aois óig an
bhaile air, mar do gheibheadh siad greann mór as, uile oidhche.
O'n am bhí sé seacht mbliadhna d'aois, bhí sé deas-lámhach
agus úsáideach d'á mháthair agus d'á mháthair-mhóir do bhí 'na
cómhnuidhe i n-aon tigh leis. Ann san bhfóghmhar, théidheadh
sé ar a lámhaibh agus ar a thaoibh-shiar, suas ar thaoibh an
chnuic agus bhidheadh ag ithe bláth na h-aitinne mar ghabhar.

Bhí abhann bheag ann, idir an teach agus an cnoc, agus do
rachadh sé de léim thar an abhainn chomh h-aérach le geirrfh-
iadh.

Budh shean-ghogaide an mháthair-mhór. Bhí sí bodhar agus
beag-nach balbh, agus b' iomdha troid do bhidheadh aici féin
agus ag Tadhg.

Aon lá amháin, dubhairt an mháthair le Tadhg, "caithfidh
mé, a Thaidhgín, tóin leathair chur ar do bhrístibh; tá mé
sgriosta ag ceannach bréidín, agus nuair bhéidheas sé deunta
agam caithfidh tu dul go tailliúr le ceird d'fhóghluim."

"Dar m'fhocal," ar sa Tadhg, "ní h-é sin an cheird bhéidheas
agam. Ní'l ann san tailiúr acht an naomhadh cuid d'fhear. Má
thugann tu ceird ar bith dham, deun píobaire dhíom, tá spéis
mhór agam ann san gceól."

"Bíodh mar sin," ar san mháthair.

An lá 'na dhiaigh sin, chuaidh sí chum an bhaile mhóir leis an
leathar d'fhághail agus nuair fuair buachaillidh beaga an bhaile
go raibh an mháthair imthighthe, fuaradar poc gabhair do bhí
ag Paidín Bacach O Ceallaigh, agus chuir siad Coirnín ag mar-
cuigheacht air. As go bráth leis an bpoc, ag meigilt chomh h-árd
agus d'fheud sé, agus Coirnín ar a mhuin ag sgreadaoil mar
dhuine as a chéill, le faitchios go dtuitfeadh sé, agus buachaillidh
an bhaile 'na dhiaigh. Thug an poc aghaidh ar bhothán Pháidín,
agus nuair chonnairc Páidín an poc agus a mharcach ag teacht,
shaoil sé gur b'é an sean-bhuachaill do bhí ag teacht 'na choinne.
Níor shiúbhail Páidín coiscéim le seacht mbliadhanaibh roimhe
sin, acht nuair chonnairc sé an poc ag teacht asteach ar an doras,
chuaidh sé d'aon léim amháin amach ar an bhfuinneóig, agus
gháir sé ar na cómharsannaibh é do shábháil ó'n diabhal do bhí
'na dhiaigh.

Bhí na buachaillidh ag gáiridhe agus ag greadadh bos gur
chuir siad an poc ar mire, agus amach arís leis, as an teach.
Nuair chonnairc Páidín é ag teacht an dara uair, as go bráth
leis, agus an poc agus Coirnín ar a mhuin 'na dhiaigh. Bhí

adharca fada ar an bpoc, agus bhí greim an fhir bháidhte ag
Coirnín orra. Thug Páidín aghaidh ar Ghaillimh, agus an
poc d'á leanamhaint. D'éirigh an gháir agus tháinig daoine
na mbailteadh ar gach taoibh de'n bóthar amach, agus a leitheid
de ghárthaoil ní raibh ariamh i gcondaé na Gaillimhe. Níor
stad Páidín go ndeachaidh sé asteach i gcáthair na Gail-
limhe agus an poc agus a mharcach le na shálaibh. Budh lá
margaidh é agus bhí na sráideanna líonta le daoinibh. Thosaigh
Páidín ag glaodhach agus ag gárthaoil ar na daoinibh é do
shábháil agus bhí siad-san ag deunamh magaidh faoi. Chuaidh
sé suas sráid agus anuas sraid eile, agus bhí ag imtheacht go raibh
an ghrian ag dul faoi 'san trathnóna.

Chonnairc Coirnín úbhla breágha ar chlár, agus sean-bhean
anaice leó, agus tháinig dúil mhór air, cuid de na h-úbhlaibh do
bheith aige. Sgaoil sé a ghreim ar adharcaibh an phuic agus
chuaidh de léim ar chlár na n-úbhall. As go bráth leis an t-sean-
bhean agus d'fhág sí na h-úbhla 'na diaigh, oir bhí sí leath-
mharbh leis an sgannradh.

Níor bhfada bhí Coirnín ag ithe na n-úbhall nuair tháinig a
mháthair i láthair, agus nuair chonnairc si Coirnín, ghearr sí lorg
na croise uirri féin, agus dubhairt, "i n-ainm Dé, a Choirnín, cad
do thug ann so thu?"

"Fiafruigh sin de Pháidín O Ceallaigh agus d'á phoc gabhair,
tá an t-ádh ort a mháthair, nach bhfuil mo mhuineul briste."

Chuir sí Coirnín asteach ann a práisge agus thug aghaidh ar
an mbaile.

Acht is aisteach an nidh thárla do Pháidín O Ceallaigh. Nuair
sgar Coirnín leis an bpoc lean sé Páidín amach ar an mbóthar
mór, tháinig suas leis, chuir a dhá adhairc faoi, chaith ar a dhruim
é, agus níor sheas go dtáinig sé a-bhaile. Thuirling Páidín ag an
doras, agus thuit an poc marbh ar an tairsigh. Chuaidh Páidín
'na chodhladh, óir bhí sé leath-mharbh agus bhi sé mall 'san
oidhche, agus nuair d'éirigh sé ar maidin, ní raibh an poc le
fághail beó ná marbh, agus dubhairt na daoine uile go mbudh

poc draoidheachta do bhí ann. Ar chaoi ar bith thug sé coisidh-
eacht do Pháidín O Ceallaigh, rud nach raibh aige le seacht
mbliadhnaibh roimhe sin.

Chuaidh an sgeul tríd an tír, go gcualaidh gach uile fear bean
agus páiste i gcondaé na Gaillimhe é, agus is iomdha cur-síos do
bhí air, roimh trathnóna an laé sin. Dubhairt cuid gur poc
draoidheachta do bhí i bpoc Pháidín, agus go raibh sé rann-
pháirteach leis; dubhairt cuid eile go mbudh fear sidhe Coirnín,
agus go mbudh chóir a dhóghadh.

An oidhche sin, d'innis Coirnín uile nídh i dtaoibh na caoi do
thug an poc go Gaillimh é, agus tháinig na buachaillidh go teach
Bhríghid Ni Ghrádaigh agus bhí greann mór aca ag éisteacht le
Coirnín ag innsint i dtaoibh na marcuigheachta do bhí aige go
Gaillimh ar mhuin phuic Pháidín Ui Cheallaigh, agus gach nídh
thárla leis ar feadh an laé.

An oidhche sin, nuair chuaidh Coirnín ar a leabuidh, tháinig
brón éigin air, agus i n-áit codalta thosaigh sé ag seitríl. D'fhiaf-
ruigh a mháthair dhé créad do bhí air. Dubhairt seisean nach
raibh fhios aige. "Ní'l ort acht seafóid," ar sise, "stop do chuid
seitríl agus leig dúinn codladh," acht níor stop sé go maidin.

Ar maidin níor fheud sé greim d'ithe, agus dubhairt sé le na
mháthair "rachad amach, go bfeicfidh mé an ndeunfaidh an t-aér
maith dham." "B'éidir go ndeunfadh," ar sise.

Leis sin, bhuail sé a dhá láimh faoi, agus chuaidh d'aon léim
amháin go dti an doras, agus amach leis. Thug sé aghaidh ar na
h-aiteannaibh, agus níor stad go ndeachaidh sí asteach 'na
measg. Shín sé é féin idir dá sgeach agus níor bhfada go raibh sé
'na chodladh. Bhí brionglóid aige go raibh an poc le n-a thaoibh,
ag iarraidh caint do chuir air. Dhúisigh sé acht i n-áit an phuic
bhí fear breágh gruagach taobh leis, agus dubhairt sé, "a
Choirnín, ná bidheadh eagla ort rómham-sa, is carad mé, agus
tá mé ann so le cómhairle do leasa do thabhairt duit, má ghlacann
tu uaim í. Tá tu do chláiríneach ó rugadh thu, agus do chúis-

mhagaidh ag buachaillibh an bhaile. Is mise an poc gabhair do
thug go Gaillimh thu, acht tá mé athruighthe anois go dti an
riocht ann a bhfeiceann tu mé. Ní fheudfainn an t-athrughadh
d'fhághail go dtugfainn an mharcuigheacht sin duit, agus anois
tá cúmhacht mhór agam. D'fheudfainn do leasughadh ar ball, acht
déarfadh na cómharsanna go raibh tu rann-pháirteach leis na
sidhe, agus ní fheudfá an bharamhail sin bhaint díobh. Tá tu do
shuidhe anois go díreach ann san áit ar rugadh thu, agus tá pota
óir i bfoigseacht troithe dod' thaoibh-shiar, acht ní'l tu le baint
leis go fóil, mar ní fheudfá úsáid mhaith do dheunamh dhé.
Teirigh a-bhaile anois agus ar maidin amárach, abair le do mháth-
air go raibh brionglóid bhreágh agad go raibh luibh ag fás le
cois na h-aibhne do bhéarfadh siúbhal agus lúth dhuit; abair an
rud ceudna léithe trí mhaidin andhiaigh a chéile agus creidfidh
sí go bhfuil sé fíor. Nuair rachas tu ag tóruigheacht na luibhe,
geobhaidh tu í ag fás taobh-shíos dé'n chloich mhóir nigheacháin
atá ag bruach na h-aibhne; tabhair leat í agus bruith í, agus ól
an súgh, agus béidh tu ionnán rása do rith anaghaidh buachaill
ar bith ann san bparráiste. Béidh iongantas ar na daoinibh i dtos-
ach, acht ní mhairfidh sin a-bhfad. Béidh tu trí bliadhna déag an
lá sin. Tar 'san oidhche chum na h-áite seo, béidh an pota óir
tógtha agam-sa, acht ar do bheatha, congbhaigh d'inntinn agad
féin, agus ná h-innis do dhuine ar bith go bhfacaidh tu mise.
Imthigh anois, slán leat."

Gheall Coirnín go ndeunfadh sé gach nídh dubhairt an gruag-
ach beag leis, agus tháinig sé a-bhaile lúthgháireach go leór.
Bhreathnaigh an mháthair nach raibh sé chomh gruamach agus
bhí sé sul ma ndeachaidh sé amach, agus dubhairt sí, "saoilim,
a mhic, go ndearnaidh an t-aér maith dhuit."

"Rinne go deimhin," ar seisean, "agus tabhair rud le n'ithe
dham anois."

An oidhche sin, i n-áit do bheith ag seitríl, chodail sé go
breágh, agus ar maidin dubhairt sé le n-a mháthair, "bhí
brionglóid bhreágh agam aréir, a mháthair."

"Ná tabhair aon áird ar bhrionglóid," ar san mháthair "is
contrálta tuiteann siad amach."

Chaith Coirnín an lá ag smuaineadh ar an gcómhrádh do bhí
aige leis an ngruagach beag, agus ar an saidhbreas mór do bhí
le fághail aige. Ar maidin, lá ar na mhárach, dubhairt sé le
n-a mháthair, "bhí an bhrionglóíd bhreágh sin agam aréir
arís."

"Go méadaighidh Dia an mhaith, agus go laghdaighidh sé
an t-olc," ar san mháthair, "chualaidh mé go minic dá mbeidh-
eadh an bhrionglóid chéadna ag duine trí oidhche andhiaigh a
chéile, go mbeidheadh sí fíor."

An tríomhadh maidin, d'éirigh Coirnín go moch agus dubhairt
sé le n-a mháthair, "bhí an bhrionglóid bhreágh sin agam aréir
arís, agus ó thárla go dtáinig sé chugam trí oidhche andhiaigh a
chéile, rachaidh mé le feuchaint bhfuil aon fhírinn innti. Chon-
nairc mé luibh ann mo bhrionglóid do bhéarfadh mo shiúbhal
agus mo lúth dham."

"An bhfacaidh tu ann san mbrionglóid cá raibh an luibh ag
fás?" ar san mháthair.

"Chonnarcas go deimhin," ar seisean, "tá sí ag fás taobh
leis an gcloich mhóir nigheacháin atá ar bhruach na h-aibhne."

"Go deimhin, ní'l aon luibh ag fás anaice leis an gcloich nigh-
eacháin," ar san mháthair, "bhí mé 'san áit sin go minic agus
ní fheudfadh sí bheith ann a gan fhios dam."

"B'éidir gur fhás sí ann ó shoin," ar sa Coirnín, "agus
rachaidh mise dá tóraigheacht."

Bhuail sé a dhá láimh faoi, agus chuaidh d'aon léim amháin
go dti an doras, agus amach leis. Níor bhfada go raibh sé ag an
gcloich nigheacháin, agus fuair sé an luibh. Thug sé léimeanna
mar fhiadh a mbeidheadh gadhar 'gá leanamhaint, ag teacht
a-bhaile le teann-lúthgháire.

"A mháthair," ar seisean, "b'fhíor dam mo bhrionglóid,
fuair mé an luibh. Cuir síos dam an pota agus bruith dham é."

Chuir an mháthair an luibh 'san bpota, agus timchioll cárta

uisge leis, agus nuair bhí sí bruithte agus an sugh fuar, d'ól
Coirnín é. Ní raibh sé móimid ann a bholg nuair sheas sé suas ar
a chosaibh agus thosaigh sé ag rith suas agus anuas. Bhí ion-
gantas mór ar a mháthair. Thosaigh sí ag tabhairt míle glóir
agus altughadh do Dhia; ann sin gháir sí ar na cómarsannaibh
agus d'innis dóibh brionglóid Choirnín, agus an chaoi fuair sé
úsáid a chos. Bhí luthgháire mhór orra uile, mar bhí Brighid
ni Ghrádaigh 'na cómharsain mhaith agus bhí meas aca uile
uirri.

An oidhche sin, chruinnigh buachaillidh an bhaile asteach le
luthgháire do dheunamh le Coirnín agus le n-a mháthair. Nuair
bhíodar uile ag cómhrádh cia shiúbhalfadh asteach acht Páidín O
Ceallaigh. Bhí siad uile ag caint faoi an gcaoi do fuair Coirnín a
shiúbal agus lúth a chnámh.

"Go deimhin is damh-sa budh chóir dhó bheith buidheach, 'sé
an crathadh do thug mo phoc-gabhair-se dhó, do rinne an obair,
agus tá fhios ag uile dhuine go dtug an mharcuigheacht do rinne
sé, usáid mo chos ar ais dam féin. Och mo bhrón, go bhfuair mo
phoc breágh bás!"

"Thug tu h-éitheach," ar Coirnín, "'sí an luibh do léigheas-
aigh mé. Rinne mé brionglóid trí oidhche andhiaigh a chéile go
leighséochadh an luibh mé, agus tig le mo mháthair a chro-
thughadh - go raibh mé mo chláirineach tar éis mo theacht ó
Ghaillimh, gur ól mé súgh na luibhe."

"D'fheudfainn mo mhionna thabhairt go bhfuil mo mhac ag
innsint na fírinne glaine," ar san mháthar.

Ann sin thosaigh cách ag deunamh magaidh faoi Pháidín,
gur imthigh sé amach.

Chuaidh gach uile nídh go maith le Coirnín agus le n-a
mháthair 'na dhiaigh seó. Aon oidhche amháin nuair chuaidh an
mháthair agus na cómharsanna 'na gcodladh, chuaidh Coirnín
chum na h-aitinne. Bhí a charad, an gruagach beag, ann sin
roimhe, agus bhí an pota óir réidh dhó.

"seó dhuit anois an pota óir, cuir i dtaisge é i n-áit ar bith
is toil leat, tá an oiread ann agus dheunfas duit fad do
bheatha."

"Saoilim go bhfágfaidh mé é ann san bpoll a raibh sé
ann," ar sa Coirnín, "acht béarfaidh mé roinn dé a-bhaile
liom."

"Ná tabhair leat fós é, acht bíodh brionglóid eile agad mar
bhí agad cheana, agus 'na dhiaigh sin, tig leat roinn dé do
thabhairt leat. Ceannaigh an talamh so agus cuir teach ar bonn
ann san mball ar rugadh thu agus ní fheicfidh tu féin, ná aon
duine i n-aon tigh leat, lá bocht fad do bheatha. Slán leat anois,
ní fheicfidh tu mé níos mó."

Chuir Coirnín an pota síos ann san bpoll, agus créafóg os a
chionn, agus tháinig sé a-bhaile.

Ar maidin, dubhairt sé le n-a mháthair: "bhí brionglóid eile
agam aréir, acht ní innseóchaidh mé dhuit-se í go bhfeicfidh mé
an mbéidh sí agam trí oidhche andhiaigh a chéile."

An dara maidin dubhairt sé "bhí an bhrionglóid agam aréir
arís," agus an treas maidin, dubhairt sé léithe "tá mo bhrion-
glóid fíor anois gan amhras, bhí sí agam aréir go díreach mar bhí
sí agam an dá uair eile; sin trí uaire andhiaigh a chéile, agus tig
liom é seó innseacht duit nach bhfeicfidh tu lá bocht fad do
bheatha, acht ní thig liom aon rud eile do rádh leat d'á
thaoibh."

An oidhche sin, chuaidh sé chum an phota óir, agus thug lán
sporáin dé abhaile leis, agus ar maidin thug sé do 'n mháthair é.
"Tá níos mó," a deir sé, "ann san áit a dtáinig sin as, agus
geobhaidh mé dhuit é nuair bhéidheas sé ag teastál uait, acht ná
cuir aon cheist orm d'á thaoibh."

Níor bhfada 'na dhiaigh seo, gur cheannaigh Brighid ni Ghrád-
aigh bó-bhainne agus chuir ar feurach é. Chuaidh sí fein agus
Coirnín ar aghaidh go maith, agus nuair bhí sé fiche bliadhain
d'aois, cheannaigh sé gabháltas mór talmhan timchioll na h-ait-
inne, agus chuir teach breágh ar bonn ar an mball ar rugadh é.

Seal gearr 'na dhiaigh sin phós sé bean. Bhí muiríghin mhór
aige, agus nuair fuair sé bás le sean-aois, d'fhág sé ór agus
airgiod ag a chloinn, agus ní fhacaidh aon duine do chómhnaigh
ann san tigh sin lá bocht ariamh.

XV

Cúmhdach na bhfeadóg.

Bean do bhí ann agus bhí triur mac aici. Dubhairt an cheud-
mhac go raibh sé fada go leór ann san mbaile agus go mbudh
mhithid dó dul ag tóruigheacht fortúin. "Maith go leór," ar san
mháthair, "maith go leór, a mhic," ar sise, "tig leat bheith
ag siubhal ar maidin amárach." An lá ar na mhárach, rinne an
mháthair cáca, agus nuair bhí sé réidh le bheith ag imtheacht,
dubhairt sí leis, "cia aca is fearr leat, a mhic," ar sí, "an leath
beag le mo bheannacht, no an leath mór agus mo mhallacht?"
"O maiseadh," ar sé, "'s fearr liom an leath mór pé ar bith
rud chuirfeas tu leis." Thug sí an leath mór dó ann sin, agus
chuir sé ann a mhála é, agus d'imthigh sé, agus d'fhan sise ann
san dorus ag cur mallacht 'na dhiaigh go raibh sé imthighthe
as amharc.

Bhí sé ag imtheacht ann sin go raibh sé tuirseach, agus nuair
bhí an meadhon laé ann, tháinig sé go bruach coille, agus bhí
páirc bhán ann sin ar bhruach na coille, agus tobar faoi chrann
ann san gcoirnéall. "Maith mar thárla," ar sé leis féin, "suidhfidh
mé ann so ag an tobar agus íosfaidh mé greim, ó tá mé sáruighthe
agus tá ocras orm." Shuidh sé ag an tobar agus nuair dhearc sé
asteach ann, chonnairc sé go raibh uachtar meala agus íochtar
fola ann. Tharraing sé amach a cháca agus thosaigh sé ag ithe,
nuair tháinig coileán beag madaidh an taobh shiar dé agus d'iarr
cuid d'á cháca air. "Go deimhin, ní thiúbhraidh mise dhuit greim

ar bith beag na mór dé," ar seisean. D'imthigh an coileán
madaidh agus chuir sé a ruball (earball) ann san tobar, agus
rinne sé uachtar fola agus íochtar meala dhé. "B' fhearrde thu,"
adeir se, "dá dtiubhrá dham an greim d'iarr mé ort."

D'imthigh an mac roimhe ann sin ann san t-saoghal, ag
iarraidh fortúin, agus tháinig sé go teach mór a raibh feilméar
ann.

"Créad tá tu ag iarraidh?" ar san feilméar leis.

"Tá mé ag iarraidh seirbhís," ar sé.

"An maith an buachaill aimsire thu?" ar san feilméar.

"Go reusúnta," ar seisean, "déanfaidh mé aon rud is
féidir liom."

"Maith go leór," ar san fear an tighe, "acht sé an margadh
dheunfas mise leat, muna bhfuil tu ionnánn an obair bhéarfas
mise dhuit dheunamh, bainfidh mé do chloigionn díot."

Rinne siad an margadh sin le chéile. Fuair sé suipéar maith
ann sin, agus leaba, agus d'imthigh sé 'na chodladh.

Ar maidin, an lá ar na mhárach, d'éirigh sé, agus nuair bhí a
bhréacfast ithte aige, thug an feilméar amach é go dti stábla do
bhí aige. D' fhosgail sé an doras, agus créad d'imthigh amach as
acht dá fheadóig déag. "Is é an obair bheirim-se dhuit," ar
sé, "iad sin do chúmhdach ar feadh an laé agus iad do thiomáint
abhaile leat 'san trathnóna." Leis sin, d'fhág sé é. "O maiseadh,"
ar san buachaill, "sin obair tá cliste orm do dheunamh, tá mé
caillte," adeir sé. D'imthigh na feadóga uaidh, agus bhí sé 'gá
leanamhaint, acht níor bhfada go raibh siad eile as a radharc,
agus bhí mo dhuine bocht sáruighthe d'á n-iarraidh. B'éigin
dó teacht a-bhaile gan iad 'san trathnóna agus baineadh an
ceann dé.

Anois bliadhain 'na dhiaigh sin, dubhairt an dara mac go
rachadh sé féin ag iarraidh fortúin, agus fuair an mháthair cáca
réidh dhó, agus d'fhiafruigh sí dhé cia aca b'fhearr leis, an leath
beag le n-a beannacht no an leath mór le na mallacht. "O tabhair
dham an leath mór," ar seisean, "cia bé ar bith rud, beannacht

no mallacht, chuirfeas tu leis." D'imthigh sé ann sin agus
sheas an mháthair ag cur mallacht 'na dhiaigh go raibh sé as
amharc.

Nuair tháinig sé go dti an tobar a raibh uachtar meala agus
íochtar fola ann, tháinig an coileán madaidh agus d'iarr greim
air, agus ní bhfuair sé é, agus chuir sé a ruball 'san tobar go
ndearnaidh sé uachtar fola agus íochtar meala dhé. Tháinig sé
roimhe, ann sin, go dti teach an fheilméir cheudna a raibh a
dhearbhráthair ann, agus rinne fear an tighe an margadh ceudna
leis, agus nuair nár fheud sé na feadóga do chúmhdach baineadh
an ceann dé.

Anois bliadhain 'na dhiaigh sin, dubhairt an mac is óige leis
an mháthair, "is mithid damh-sa, a mháthair," ar sé, "bheith
ag imtheacht anois ag tóruigheacht fortúin dam féin." "Tig
leat, a mhic," ar sise, "fan go dti an lá amárach, agus tig leat
imtheacht ann sin," ar sise. Ar maidin, an lá ar na mhárach,
rinne sí cáca, agus d'fhiafraigh sí dhé, "cia aca is fearr leat, an
leath mór agus mo mhallacht, no an leath beag agus mo
bheannacht." "B'fhearr liom," ar seisean, "an leath beag agus
do bheannacht." "Geobhaidh tu sin, a mhic," ar sise.

D'imthigh sé ann sin, agus sheas sise ag cur beannacht 'na
dhiaigh go raibh sé as amharc. Bhí sé ag coisidheacht ann sin go
raibh meadhon an laé ann, agus go dtáinig sé go dti an tobar a
raibh uachtar meala agus íochtar fola ann. Shuidh sé ann sin
agus tharraing sé amach a cháca. Tháinig an coileán madaidh
taobh shiar dé agus d'iarr sé deoch agus blogam air.

"O ní deoch ná blogam bhéarfas mé dhuit," ar seisean,
"acht gabh ann so chugam agus ith do chuid mar mé féin.
Roinnfidh mé leat an méad atá agam."

"Croidhe na féile thu," ar san coileán madaidh, "agus ní
misde thu." D'itheadar agus d'óladar a sáith le chéile ann sin.

Nuair d'éirigh sé suas ann sin le bheith ag imtheacht, dubhairt
an madadh beag leis, "tá tu dul ag iarraidh fortúin, mar
d'imthigh do bheirt dhearbhráthair rómhat. Tiucfaidh tu go

teach mór, agus iarrfaidh fear an tighe an rachaidh tu ar aimsir
leis. Bhí do bheirt dhearbhráthair ann san tigh sin rómhad, agus
nuair nár fheudadar a n-obair do dheunamh do baineadh na cinn
díobh. Sí an obair bhéarfas fear an tighe dhuit le deunamh dá
fheadóig deug do chúmhdach agus do thabhairt a-bhaile leat 'san
trathnóna. Ní fheudfá sin do dheunamh gan congnamh. Seó
fídeóigín bheag duit. Séid í, agus tiucfaidh na feadóga chugad,
acht ar d'anam, ná sgar léithe, no caillfidhear thu."

D'imthigh an madadh uaidh ann sin.

Chuaidh an buachaill ar aghaidh, agus bhí sé ag imtheacht
agus ag síor-imtheacht, go dtáinig sé chomh fada leis an teach
mór, agus tháinig fear an tighe amach agus d'fhiafruigh sé dhé
créad do bhí sé ag iarraidh.

"Tá mé ag iarraidh aimsire," ar seisean.

"Créad is féidir leat do dheunamh?"

"Obair ar bith bhéarfas tu dham le deunamh, deunfaidh mise
mo dhíthchioll leis," ar seisean.

"Seó é an margadh dheunfas mise leat," ar san fear an tighe,
"muna bhfuil tu ionnánn an obair bhéarfas mise dhuit do
dheunamh bainfidh mise an cloigionn díot."

"Agus má tá mé ionnánn a dheunamh," ar san buachaill,
"bhéarfaidh tusa cead dam an cloigionn do bhaint díot-sa?"

"Ní thiúbhrad go deimhin," ar seisean, "acht bhéarfaidh mé
luach do shaothair go maith dhuit."

Rinne siad an margadh, agus shocraigh siad le chéile mar sin,
agus fuair an buachaill a shuipéar agus leabuidh mhaith, agus
chuaidh sé 'na chodladh.

Ar maidin, an lá ar na mhárach, nuair raibh a bhréacfast
ithte aige, thug an feilméar amach chum an stábla é, agus d'
fhosgail sé an doras agus d'imthigh an dá fheadóig deug amach
as ar an móimid; agus suas san aer leó. "'Sí an obair atá agad
le deunamh andiú, iad sin do chumhdach," ar san feilméar,
"agus bíodh siad uile agad ar dteacht duit 'san trathnóna no
bainfidh mise an ceann díot." D'imthigh sé ann sin uaidh.

Nuair bhí sé as amharc tharraing an buachaill a fhídeóg
amach, agus shéid sé í, agus tháinig na feadóga uile 'na thim-
chioll. "Ná téidhidh ró fhada uaim anois," ar seisean. Tháinig
searbhfhóghanta amach chuige le n-a dhinéar. Nuair bhí sé ithte
aige agus an searbhfhóghanta imthighthe, shéid sé an fhídeóg agus
tháinig na feadóga 'na thimchioll. "Ná teirigh ró fhada uaim,"
ar seisean. Nuair bhí sé dul a-bhaile 'san trathnóna ann sin,
shéid sé an fhídeóg arís agus bhailigh sé iad uile le chéile, agus
nuair chonnairc an feilméar agus muinntir an tighe é ag teacht,
do bhí iongantas an domhain orra uile, an dá fheadóig deug do
bheith leis.

"Feicim go bhfuil d'obair deunta agad an uair seo," ar san
feilméar leis.

"O! tá; níor dhoiligh é," ar seisean.

Fuair sé a shuipéar an oidhche sin agus chuaidh sé chum a
leabuidh. Anois bhí iongantas mór ar an bhfeilméar agus ar a
mhnaoi cia an chaoi ar fheud sé na feadóga thabhairt a-bhaile
leis, agus bhí siad ag deunamh cómhairle le chéile ar feadh na
h-oidhche créad dheunfadh siad le fághail amach cia an sórt ruid
do bhí aige leis na feadóga do chruinniughadh.

An lá ar n-a mhárach, nuair bhí sé ag cúmhdach na bhfeadóg,
timchioll an mheadhon-laé, chuir siad a n-inghean óg amach
chuige le na dhinéar. Nuair bhí sé ag ithe bhí sise ag caint leis,
agus d'fhiafruigh sí dhé cia an chaoi ar fheud sé na feadóga
fiadháine sin do chruinniughadh.

"Leis an bhfídeóig bhig seo," ar seisean, 'gá tarraing amach,
"fan go fóil go mbéidh mo dhinéar ithte agam agus taisbeán-
faidh mé dhuit mar thiucfas siad nuair shéidfidh mé i."

Nuair bhí a dhinéar ithte aige ann sin, shéid sé an fhídeóg
agus tháinig na feadóga 'na thimchioll. "Cruinnighim iad dá uair
'san lá," ar seisean, "'san meadhon-laé ar eagla go rachfaidís
ro fhada uaim, agus arís ar dteacht a-bhaile san trathnóna
dham."

D'imthigh an inghean a-bhaile, agus d'innis sí dhóibh go raibh

fídeóg ag an mbuachaill , agus gur chruinnigh sé na feadóga
léithe. "Caithfimid a fághail uaidh," ar siad-san.

Nuair tháinig sé a-bhaile an oidhche sin, dubhairt an
máighistir go mbfearr leis dá ndíolfadh sé an fhídeóg do bhí aige,
agus go bhfeudfadh a bhean féin dul ag cúmhdach na bhfeadóg,
agus nach mbeidheadh dada aige-sean le deunamh. "O!" ar
seisean, "ní maith liom sgaramhaint léithe."

Dubhairt an bhean ann sin, go rachadh sí féin agus go
gceannóchadh sí uaidh í. Bean bhreágh sgiamhach do bhí innti,
Chuaidh sí féin chuige an lá ar n-a mhárach le n-a dhinéar, agus
dubhairt sí leis gur chualaidh sí ó'n inghin go raibh fídeóg aige
do chruinneóchadh na feadóga. "Tá," ar seisean. "Nach dtais-
beánfá dham í," ar sise. Tharraing sé amach é, agus thaisbeán
sé dhi í. "Nach ndiolfá liom í?" ar sise.

"Go deimhin, ní raibh sí le díol agam," ar seisean, "acht
créad do bhéarfá dham uirri?"

"Bhéarfainn cúig punta dhuit," ar sise.

"Ní thiubhrainn uaim i," ar seisean.

"Bhéarfaidh mé deich bpunta dhuit," ar sise.

"Ní thiúbhrad," ar seisean.

"Bhéarfad leith-cheud punta," ar sise.

"Ní thiúbhrad," ar seisean.

D'imthigh sí a-bhaile, agus chruinnigh sé na feadóga agus
thiomáin sé iad a-bhaile leis an oidhche sin.

An lá ar na mhárach, tháinig sí chuige arís le n-a dhinéar,
agus thairg sí ceud púnta dhó ar an bhfídeóig.

"Ní'l m' fhídeóg le díol agam chor ar bith," ar seisean.

Bhí fearg ar an bhfear nuair tháinig an bhean a-bhaile chuige
gan an fhídeóig.

An lá ar n-a mhárach, tháinig sí chuige arís le n-a dhinéar.

"Innseóchaidh mé dhuit," a-deir sí, "créad dheunfas mé
leat. Bhéarfaidh mé dá cheud punta dhuit ar d' fhídeóig, agus
aguisín."

"Cad é an t-aguisín?" ar seisean.

"Cead bheith do m' phógadh ar feadh leath-uaire," ar sise.

"Caithfidh mé an t-aguisín fhághail i dtosach," ar seisean.

Fuair sé an t-aguisin. "Anois," ar sise, "tabhair dam an
fhídeóg." "Go deimhin, ní thiúbhrad," ar seisean, "ní'l
baoghal orm a tabhairt duit, dubhairt mé leat cheana nach raibh
sí le díol."

B'éigin dí dul a-bhaile mar sin gan aon fhídeóig. Bhí fearg
mhór uirri, agus dubhairt sí le n-a fear, "an bitheamhnach
bradach sin do tháinig ann so," ar sí, "ní thig liom seasamh
leis. Díbir as an áit é, ar fad, é féin agus a fhídeóg. Ní bhéidh
mé ag amharc air níos mó."

Nuair tháinig an buachaill a-bhaile le n'a chuid feadóg an
oidhche sin, dubhairt an máighistir leis, nach raibh aon bhua-
chaill-aimsire ag teastál uaidh níos mó. "Bí 'g imtheacht uaim,"
ar sé.

"Rinne mé an obair do thug tu dham le deunamh, agus rinne
mé go maith í" ar san buachaill, "agus gheall tu luach-saothair
maith dham. Caithfidh mé lán dá mhála óir fhághail uait, agus
a gcur ar an tsean-láir sin."

Dhiúltaigh sé sin dó, acht faoi dheireadh, nuair sheas sé amach
go teann, thug sé mála óir dó. D'imthigh an buachaill ann sin,
tháinig sé a-bhaile chuig a mháthair, agus bhí sé 'na fhear
saidhbhir ó'n lá sin.

XVI

Mar fuair Diarmuid a bhall-seirc.

D'imthigh Diarmuid agus Conán agus Goll agus Osgar, an
ceathrar, ag fiadhach, lá, agus d'imthigheadar chomh fada sin ó'n
mbaile nach rabhadar ionánn tarraingt a-bhaile, an trathnóna.

Chaitheadar tosach na h-oidche astigh 'san gcoill. Bhí
siad ag siúbhal na coille agus ag baint toraidh dhí, agus 'gá
ithe.

Nuair dhírigh sé amach ann san meadhon-oidhche, chonnairc
siad solus uatha ann san gcoill, agus rinneadar ar an solus.
Fuair siad teach beag rómpa, agus bhí an solus ag teacht as.
Thángadar asteach ann, agus an sean-fhear do bhí ann san
gclúid, chuir sé ceud míle fáilte, ann a n-ainm agus ann a
sloinneadh, rómpa.

Ní raibh duine ar bith ann san teach, acht an sean fhear, agus
cailín óg, agus cuit (cat).

Dubhairt an sean-fhear dinéar d'fhághail réidh d'Fhiantaibh
Eireann; go raibh ocras mór orra, agus a fhághail réidh go beó.

Frith an suipéar, agus nuair bhí an bord leagtha agus an
suipéar air, tháinig molt caorach do bhí ceangailte shoir i dtóin
an tighe, agus d'éirigh sé suas ar an mbord an áit a rabhadar
ag ithe a mbeatha. D'fheuchadar ar a chéile nuair chonnairc
siad sin.

"Éirigh, a Chonáin," ar Goll, "agus ceangail an molt sin,
'san áit a raibh sé cheana."

D'éirigh Conán go gceangóladh sé an molt, agus rug sé air.
Bhain an molt crathadh as féin agus leag sé Conán faoi n-a
leath-chois.

D'fheuch an mhuinntir eile ann sin ar an saothar do rinne an
molt le Conán. "Éirigh, a Dhiarmuid," adeir Goll, "agus
ceangail an molt sin, ann san áit a raibh sé cheana."

D'éirigh Diarmuid agus rug sé ar an molt, agus má rug, chuir
an molt crathadh as féin, agus leag sé Diarmuid agus chuir sé é
faoi n-a leath-chois eile.

D'fheuch Goll agus Osgar ar a chéile agus tháinig náire orra,
agus budh shuarach leó é, an saothar do rinne an molt.
"Éirigh, a Osgair, agus ceangail an molt sin ann san áit a
raibh sé cheana,"

Rug Osgar ar an molt, agus má rug chuir an molt é faoi an

gcois eile. Anois bhí an triúr faoi n-a chosaibh agus bhí cos
falamh fós aige. D'éirigh Goll ann sin agus rug sé féin air, agus
má rug, bhain sé leagan as an molt, acht d'éirigh an molt gan
bhuidheachas dó, agus chuir sé Goll faoi an gcois eile.

Is mór an náire, "adeir an sean-fhear, "a leitheid d' úsáid do
bheith d'á tabhairt d'Fhiantaibh Éireann, éirigh, a chuit (a chait),
agus ceangail é sin 'san áit a raibh sé."

D'éirigh an cuit agus rug sé air agus sgar sé a chrúb thart
thimchioll air, agus rug sé an molt leis gan buidheachas dó, gur
cheangail sé é arís i dtóin an tighe.

D'éirigh na fir, agus 'r éis éirighe dhoíbh, ni rabhadar ag ithe,
bhí náire orra ag an saothar do rinne an molt.

"Ithigidh bhur ndinéar," adubhairt an sean-fhear, "agus
nuair bhéidheas sé ithte agaibh, innseóchaidh mise gur sibh-se
na gaisgidhigh is fearr 'san domhan." D'itheadar a ndinéar
ann sin.

"A Ghoill," adeir an sean-fhear, "is tu an gaisgidheach
is fearr 'san domhan. Bhain tu cor as an Domhan. Tá neart an
Domhain ann san molt, acht tá dul ag an mBás ar an Domhan
féin, agus sin é an Bás," ar sé, leis an gcuit.

Bhí an suipéar ithte aca ann sin, agus iad ag caint le chéile,
agus dubhairt an sean-fhear leapacha d'fhághail réidh dóibh, agus
iad (do) dhul na gcodladh.

Chuadar 'na gcodladh, an ceathrar, i n-aon t-seomra amháin,
agus nuair chuadar na gcodladh, tháinig an bhean óg ag codladh
i n-aon t-seomra amháin leó, agus an bhreághacht do bhí innti
bhí sí ag soillsiughadh ar an mballa mar bheidheadh solas coinnle.

Rinne Conán smaointiughadh (smuaineamh) agus é astigh ar a
leaba (do) dhul buil? (= mar a raibh) an bhean óg, agus chuaidh
sé chuici ar cholbh a leaptha.

'Sí an Óige do bhí ann san bhean (mnaoi) óig.

"O! a Chonáin," adeir sí, "téidh ar d'ais go do leaba, bhí
mise agad cheana, agus ní bhéidh mé agad arís go bráth."

Chuaidh Conán ar ais chum a leaptha féin agus d'éirigh Osgar
ann sin, agus b'áil leis teacht mar a raibh sí. Agus dubhairt sí le
Osgar: "cá bhfuil tu dul?"

"Sgathadh do chathadh buil (= áit) a bhfuil tu féin," ar
Osgar.

"Teirigh ar d' ais, a Osgair, bhí mé agad cheana, agus ní
bhéidh mé agad arís go bráth."

D'fhill Osgar chum a leaptha.

D'éirigh Diarmuid ann sin go dtiucfadh sé féin mar a
raibh sí.

"Cá rachas tu, a Dhiarmuid?" ar sise.

"Is chugad-sa tá mé ag dul, sgathadh beag do chathadh leat,"
ar Diarmuid.

"O! a Dhiarmuid," ar sise, "ní thig leat, bhí mise agad
cheana, a Dhiarmuid," ar sise, "agus ní bhéidh mé agad arís
go bráth; acht iompaigh orm anall a Dhiarmuid," adeir sí, "agus
bhéarfaidh mise ball-searc (seirc) duit (i riocht) nach bhfeicfidh
aon bhean go bráth thu nach meallfaidh tu."

D'iompaigh Diarmuid chuici, agus chuimil sí a lámh ar a
eudan, agus d'fhág sí an ball-searc air, agus ní raibh bean do
chonnairc Diarmuid ó shoin amach nach meallfadh sé.

XVII

Seunadh na mná óige.

Bhí cailín óg ann, agus fear d'á cúirtéaracht. Agus rinneadar
suas le chéile mar sin - go ndubhradar nach bpósfadh sí choidhche
aon fhear acht é féin. Bhí sé aici, go dtainig fear eile d'á cúir-
téaracht, agus an fear deire do tháinig, budh mhó an meas do bhí
aici air, 'ná ar an cheud-fhear.

Bhí an fear deire seó agus í féin deunta suas le pósadh, agus
nuair chualaidh an cheud-fhear do bhí 'g'á cúirtéaracht, tháinig
sé an oidhche sul do bhí sí le pósadh, agus dubhairt sé go mbeidh-
eadh sí aige féin an oidhche seo. D'iarr sí spás air go gcoigligheadh
(= gcoigleóchadh) sí an teine; bhí sise ann a léine, agus bhí
seisean shiar ann san tseomra. Dubhairt sé go dtiúbhradh sé
sin di.

Nuair bhí sí shuas, i n-áIt an teine do choigilt, 'sé rinne sí
imtheacht amach ag siúbhal na h-oidche. D'imthigh sí ann sin
chomh fada ann san tír - agus í ann a craicionn acht a léine -
nach raibh fhios aici fá dheireadh cá raibh sí.

Do casadh teach léithe ann sin, agus tháinig sí asteach ann,
agus ní raibh astigh roimpi acht aon fhear amháin.

"Goirim agus casraighim thu," adeir sé, "agus créad tá ort?"

D'innsigh (d'innis) sí dhó an fear do bhí 'na diaigh ar a
leitheid sin de chaoi.

"O! ní'l baoghal ar bith ort ann so," adeir sé, "fan ann so
ar aimsir agam-sa, agus béidh tu níos fearr."

Chuir sí suas leis ann sin, agus d'fhan sí aige, agus bhí sí ag
deunamh gach uile shóirt dó, mar bhí foilleamhnach, go dtáinig
an oidhche. Nuair dhírigh sé amach sgathadh ann san oidhche
d' fhág sé an teach agus d'imthigh sé uaidh. Bhí sé mar sin ag
dul amach gach aon oidhche i n-imtheacht seachtmhaine.

Thug sí ann a ceann é go mb'ait léithe fios fhághail cá raibh
sé ag dul amach gach uile oidhche mar sin, agus lean sí an
oidhche seó é a gan fhios dó. 'Sí an áit a ndeachaidh sé - chum
na roilige ag tógbháil corp. Chonnairc sí sin, agus bhí faitchios
mór uirri, agus rith sí a-bhaile arís, chomh luath agus do bhí
innti. Acht nuair bhí sí ag rith a-bhaile chaill sí a leath-bhróg,
agus nuair bhí seisean ag filleadh fuair sé í. Nuair tháinig
seisean ar a ais, bhí sise ann a h-áit féin, agus leig sí uirri do
bheith ann a codladh.

Ar maidin an lá ar n-a mhárach, dubhairt seisean léithe,
"Cá bhfuil an leath-bhróg," adeir sé, "do bhí ort andé?"

"Chaill mé í," ar sise, "ag beathughadh na laoghanna
(laogh)."

"Fágh do bhróg ar mhaithe leat féin, bíodh do bhróg ort
amárach," adeir sé.

'San oidhche 'na dhiaigh sin d'imthigh sé arís ag tabhairt aire
d'á ghnatha (gnódh) féin ameasg na gcorp. Nuair tháinig sí
a-bhaile ar maidin, d'fhiafruigh sé an raibh an bhróg ar fághail;
"Innis dam cá 'r chaill tu í," adeir sé.

"Chaill mé í," adeir sí, "nuair bhí mé ag beathughadh na
laoghanna (laogh)."

"Anois," ar sé, "innis damh-sa, a chailín, cá' r chaill tu do
bhróg; acht muna bhfuil sé agad ar maidin amárach dam,
bainfidh mise an ceann díot."

D'imthigh sé amach arís ann sin, an tríomhadh oidhche, acht
nuair tháinig sé abhaile ní raibh sise roimhe. Bhí faitchios uirri,
agus d'fhág sí an teach agus d'imthigh sé ag tóruigheacht
aimsire.

Bhí an bhean óg ag imtheacht andhéigh a cinn roimpi, ag
sír-imtheacht le teannadh faitchis, no go dtáinig sí asteach ag
teach mór breágh, agus shocraigh sí ar aimsir ann sin, agus má
shocraigh féin bhí meas mór uirri, mar budh sheirbhiseach
breágh gnaoidheamhail do bhí innti, a raibh fios aici ar 'ch-uile
shórt do dhéanamh dá bhfoillfeadh do mhnaoi ar bith do
dheunamh.

Ghlac mac an duine uasail ar leis an teach mór, taithneamh
dí, agus dubhairt sé nach mbeidheadh aon bhean choidhche aige
acht í. Dubhairt sise ann sin nach raibh sé acht ag magadh
fúithche agus nach bpósfadh sé í chor ar bith, agus ní thug
seisean sin dí le rádh, acht dubhairt go bpósfadh go cinnte í.
Nuair fuair sí an geall sin, chuir sí fios ar an sagart agus pósadh
iad. Trí ráithe ó'n lá sin bhí mac óg aici.

Tuairm a do-deug a chlog 'san oidhche, nuair bhí a gcodladh ag
tuitim ar na cailleachaibh do bhí ag faire léithe, d'fhosgail an
dorus, agus tháinig an máighistir do bhí uirri asteach chuici,

ann san t-seomra. Bhí na mná uile ann a gcodladh agus ní
fhacaidh siad é.

Chuir sí ceud fáilte roimhe. "Ora, a mháighistir is fearr do
bhí ann san domhan ariamh agam," adeir sí, "ceud míle fáilte
rómhad."

"Ní'l aon tóir agam ar do chuid cainte," adeir sé, "agus
ná bí 'gam bhodhrughadh léithe, acht innis dam ar an móimid
seó cá 'r chaill tu do leath-bhróg?"

"Chaill mé í," ar sí, "nuair bhí mé ag beathughadh na
laoghanna."

"Anois," adeir sé, "béarfaidh mise do pháiste uait muna
n-innsigheann tu dham cá'r chaill tu do leath-bhróg, agus béidh
tu gan páiste."

"O! maiseadh," ar sise, "ní thig liom a rádh acht gur chaill
mé í nuair bhí mé dul ag beathughadh na laoghanna."

Nuair nach raibh sé ag fághail aon fhreagartha eile uaithi acht
sin, thug sé an páiste leis ó n-a taoibh agus d'imthigh sé.

Nuair dhúisigh na sean-mhná, fuaireadar an páiste imthighthe.
D'innis siad do'n máighistir gur chuir an máighstreas droch-chor
éigin ar an bpáiste, agus nach raibh sé le fághail. Dubhairt
seisean go mbudh chuma leis créad do dheunfadh an páiste,
acht í féin do bheith go maith.

Thuit sé amach bliadhain 'na dhiaigh sin go raibh páiste eile
aici. Bhí cúmhlódar (cómhluadar) ag faire léithe ann san oidhche
acht thuiteadar 'na gcodladh.

Tháinig an fear ceudna asteach. "Ceud míle fáilte rómhad, a
mháighistir is fearr do bhí agam ariamh," ar sise.

"Ní 'l mé ag tóruigheacht do chuid cainte anois," ar seisean,
"acht innis dam cá 'r chaill tu do leath-bhróg. Muna n-innsigheann
tu dham cá 'r chaill tu do leath-bhróg tiúbhraidh mise an páiste
seó uait arís."

"O!" ar sise, "chaill mé í nuair bhí mé dul ag beathughadh
na laoghanna."

"Innis dam an móimid seo cá' r chaill tu do leath-bhróg no
béidh tu gan páiste."

"Ní'l agam le rádh acht gur chaill mé í nuair bhí mé ag
beathughadh na laoghanna."

Thug sé an páiste leis ó n-a taoibh, agus d'imthigh sé.

Nuair dhúisigh na sean-mhná ní raibh aon pháiste ann.

Chuaidh an sgeul ann sin chuig an máighistir nach raibh an
páiste le fághail, agus go raibh an páiste eile seo imthighthe
uaidh.

"O" dubhairt bean-uasal mhór do bhí ann san teach,
"thairg mise m'inghean duit sul ar phós tu í seó, agus dá
bposfá m'inghean-sa an t-am sin, bheidheadh bean agus clann
agad anois!"

"Má d'imthigh an páiste," adeir sé, "cad é an neart atá agam-
sa air. Bhéarfaidh mé féachaint eile di."

I gceann bliadhna eile bhí páiste eile aici, agus thuit amach
go raibh cúmhlódar d'á faire arís an oidhche seó, no go raibh sé
a bhfad 'san oidhche. Mac óg eile do bhí aici.

Ann san am a dtáinig a gcodladh orra ar fad, shiúbhail sé
seó asteach.

"Maiseadh! ceud míle fáilte rómhad, a mháighistir is fearr do
bhí ann san domhan ariamh agam," ar sise.

"Ní ag tóruigheacht do chuid cainte ná do chuid bladair,
tháinig mé," ar seisean, "acht innis dam cá'r chaill tu do leath-
bhróg?"

"Ag beathughadh na laoghanna," ar sise.

"Innis dam ar an móimíd cá'r chaill tu do leath-bhróg," ar
seisean, "no béarfaidh mise an páiste uait."

"Ora! a mháighistir," ar sise, "do chaill mé é nuair bhí mé
dul ag beathughadh na laoghanna."

Thug sé fuil coiligh leis an oidhche seó, agus chuimil sé sin dí
ar beul, go raibh a beul uile smeadarálta leis an bhfuil. Thug
sé an páiste leis, agus d'imthigh sé.

Nuair dhúisigh na sean-mhná fuaradar an páiste imthighthe
agus í féin agus fuil ar a beul agus ar 'ch-uile áit dí. An bhean-
uasal so do bhí astigh dubhairt sí, "is fada mé ag innseacht

duit," ar sí, "dá bpósfá m'inghean féin, nach mbeidheá mar
sin." Rinneadh amach aici (= chuir sí i gcéill dó) gur ithe a
páiste do rinne a bhean. "Dá bpósfá m'inghean-sa ar dtús," ar
sí, "ní bheidheá anois gan chlainn."

"Ní bhéidh mé mar sin," ar seisean, "pósfaidh mé
d'inghean."

Lá ar na mhárach, tugadh breitheamhnas crochta ar an
mnaoi, mar gheall ar a páiste d'ithe. Ní raibh spás ar bith le
fághail aici, acht a crochadh.

Do cuireadh croch suas ann sin os coinne an dorais mhóir,
agus tugadh í amach le n-a crochadh, agus nuair bhí sí shuas ar
an gcroich, dul d'á crochadh, créad d'fheicfeadh siad ag teacht
acht cóiste ceithre capall agus fear innti. D'fhan siad, ann sin, go
dtáinig an cóiste suas, agus tháinig an fear so as, agus rug sé
amach triúr páiste as. Chuaidh sé suas go dti an áit (ann) a raibh
sí féin dul d'á crochadh, é féin agus a thriúr clainne. Nuair
tháinig sé chomh fada léithe dubhairt sé "cá raibh tu nuair
chaill tu do leath-bhróg?"

"Ag beathughadh na laoghanna do bhí mé," ar sise.

"Tar anuas," adeir sé, "seo iad do thriúr clainne dhuit. Is
tu an bhean is fearr," ar sé, "abhos no thall, no a thiucfas go
bráth. Sheun tu mé go srig (go dti) an bás. Anois tá do thriúr
clainne tógtha agam-sa 'na bpáistibh maithe. Agus an bhean sin,"
adubhairt sé, "do bhí ag rádh go raibh tusa ag ithe na bpáiste
agus do bhí ag tabhairt a h-inghine féin dod' fhear mar mhnaoi,
téidheadh an bhean sin anois ann san áit a bhfuil tusa agus
crochtar í. Ní raibh aon nídh ionnánn mo shábháil go seuntaoi
(seunfaoi) mé go dti an bás tra uaire. Bhí mé faoi draoidheacht.
Sheun tusa mé, agus do cheann ann san rópa; shábháil tu me o
draoidheacht." (Tháinig sí anuas ann sin, agus phóg an duine
uasal í féin agus a thriúr clainne, agus bhí lúthgháire mhór air;
acht do cuireadh an bhean eile suas ann a h-áit agus do crochadh
í. Bhí an seun agus an sonas orra o shoin amach).

XVIII

Cailleach ghleanna-na-mBiorach, agus an Tarbh Dubh.

Ann san t-sean-aimsir, do bhí cailleach 'na cómhnuidhe i
nGleann-na-mbiorach, i gcondaé an Chiarraidh. Ní raibh teach
ná árus aici, acht poll do bhí faoi bhonn carraige móire, ar
thaoibh an ghleanna. Bhí sí ann san áit sin le linn an duine is
sine ann san gcómharsanacht, agus níor athraigh sí pioc, ar
feadh an ama sin. Ní raibh aon tslighe bheatha aici d'á bhfacaidh
aon neach, agus ní facas í ariamh péirse ó bheul an phuill, agus
ní fhacaidh na daoine biadh ná deoch ag dul chuici, acht bhí
tuairm ag gach uile dhuine 'san áit gur cailleach draoidheachta
do bhí innti; agus ní rachfadh duine ar bith, sean no óg, dá
bhfághadh siad ór agus airgiod, tré Ghleann-na-mbiorach tar
éis dorchadais na h-oidhche. Ní raibh oidhche 'san mbliadhain
nach gcluinfeadh na daoine tathfan mór ann san ngleann, amhail
agus da mbeidheadh na ceudta madadh ag troid innti.

Aon lá amháin, roimh éirghe na gréine, chuaidh sean-fhear
dar bh' ainm Murchadh Ruadh O Conchubhair, tre Ghleann-na-
mbiorach le punnann choirce do thabhairt do tharbh dubh do bhí
aige ar feurach 'san ngleann. Nuair d'fheuch sé ar bheul poill na
caillighe, agus é ag gabhail thart, chonnairc sé cor-ghlas agus
easconn mhór fhada ann a gob; leig sí do'n eascuinn thuitim ag
beul an phoill, agus níor bhfada go dtáinig madadh bán amach
agus thug an easconn asteach leis. Bhreathnuigh Murchadh
Ruadh go raibh ocht gcosa faoi an madadh bán, agus chuir sin
iongantas agus eagla mhór air. "Dar m'anam," ar sé, "tá tuairm
na ndaoine ceart, is cailleach draoidheachta atá ann san bpoll úd
thall."

Bhí an tarbh dubh ag eisteacht le Murchadh Ruadh ag rádh
na bhfocal sin, agus chuir sé a chluasa i n-áirde, rinne géim
bheag, agus dubhairt: "A Mhurchaidh Ruaidh, ná bíodh
iongantas ná eagla ort, acht éist le mo bhriathraibh mar tá siad
fíor. Tá an chailleach liath ann san bpoll sin ó aimsir na bhFear
bolgach (= Bolg), agus is í do chuir an slad mór ar bhath
(bhuaibh) na tíre; b'éidir nach gcualaidh tu an slad mór do rinne
an phláigh cheudna. Níor fhág an phláigh sin tarbh, bó, ná
biorach ann san tír, acht mise agus biorach óg do bhí 'san
ngleann so, agus is uainn do tháinig an chuid is mó de bhath na
tíre. Ní'l acht aon chaoi amháin leis an gcailleach agus a mac, sé
sin madadh na n-ocht gcos, do chlaoi. Fágh an oiread de mo
bhualtrach-sa agus dheunfas teine mhór, agus nuair bhéidheas
sé tirm agad, deun cárnán dé i mbeul puill na caillighe, agus cuir
splanc faoi. Béarfaidh sin í féin amach, agus a mac, madadh na
n-ocht gcos, léithe. Is máthair na caillighe an chor-ghlas. Seachain
thu féin uirri, no ní fhágfaidh sí súil ann do cheann. Tabhair
súiste leat, ná buail an chailleach, acht tabhair faoi an madadh
agus faoi an gcor-ghlas má thagann siad i n-aice leat, agus
troidfidh mé féin an chailleach."

"Mise mo bhanaidhe go ndeunfaidh mé mar deir tu," ar sa
Murchadh Ruadh, "acht cogair! An innseóchaidh mé do na
buachaillibh gur labhair tu liom?" ar seisean. "Go deimhin is
cuma liom," ar san tarbh dubh, "mar nuair mharbhóchas mé
an chailleach liath, a mac agus a máthair, béidh mo theurma
saoghalta caithte, acht b'fhearr duit féin gan labhairt air."

Bhí imnidhe mhór ar Mhurchadh Ruadh ag imtheacht a-bhaile
dhó. Ar maidin, an lá ar na mhárach, gháir sé ar a mhnaoi agus
dubhairt léithe iasacht súiste d'fhághail dó.

"Cia an gnaithe (gnó) atá agad le súiste?" ar san bhean,
"ní'l coirce ná cruithneacht agad le bualadh."

"Nach cuma dhuit cia an gnaithe atá 'gam leis, acht fágh
dham é."

D'ith Murchadh a bhéile ann sin, agus 'na dhiaigh sin

d'imthigh leis go Gleann-na-mbiorach, agus chruinnigh sé roinn
mhór de bhualtrach an tairbh dhuibh, agus chuir sé ar bhárr
cloiche móire é le tirmiughadh. Tháinig se a-bhaile arís, ann sin,
agus d'fhiafruigh de'n mhnaoi an bhfuair sí an súiste.
"Fuaireas," ar sí, "tá sé ann san gcoirneull, agus tá mé le na
thabhairt ar ais amárach, má bhidhim beó." "Seadh!" ar
seisean, "muna mbéidh sé briste."

Lá ar na mhárach, chuaidh sé go Gleann-na-mbiorach, agus
rinne sé cárnán de'n bualtrach tirm i mbeul puill na caillighe,
agus chuir splanc faoi, agus níor bhfada go raibh sé 'na lasair,
agus bhí an deatach ag dul asteach 'san bpoll.

Fuair Murchadh greim ar a shúiste, agus dhruid sé amach ó
bheul an phuill, 'san ngleann; agus níor bhfada gur chualaidh sé
tathfan agus casachta 'san bpoll. Níor bhfada ann sin go dtáinig
an chailleach agus an madadh bán amach. Bhí fhios ag an tarbh
dubh go rabhadar ag teacht. Tháinig sé ann a láin-rith agus
d'ionnsaigh sé madadh na n-ocht gcos. Ghread an chailleach
a bosa agus ghlaodh sí: "Fágh greim air, a choileáin, fágh greim
air, no béidh tu sguabtha, agus mise leat; an tarbh sin atá ann
do láthair is Domblas Mór é, námhad láidir, do chongbhaigh mé
faoi gheur-chrádh ó aimsir phláighe na mbó."

"Seadh! a chailleach ghránna, mharbh tu na mílte bó, agus
d'fhág tu na ceudta agus na mílte daoine i n-easbhuidh, gan
bainne, gan feóil," ar san tarbh dubh.

Rinne an madadh léim ann sin, agus shaoil sé greim sróna
d'fhághail ar an tarbh, acht chuir an tarbh a dhá adhairc faoi, do
chaith sé suas 'san aér é mar do chaithfeá meuróg láimhe, agus
nuair bhí sé teacht anuas, tharraing Murchadh an súiste agus
bhuail sé buille air idir an dá shúil, agus sgoilt sé a chloigionn.
Acht ní raibh madadh na n-ocht gcos marbh. D'ionnsaigh sé
an tarbh an dara uair agus shaoil sé a thabhairt go bruach an
phuill, acht bhí an tarbh ró ghlic dó, thug sé árdughadh eile 'san
aér dó, níos áirde 'ná an cheud-cheann, agus nuair bhí sé teacht
anuas bhí Murchadh reidh le buille eile do thabhairt dó, acht

mar bhí sé ag tarraingt na buille tháinig an chor-ghlas agus
shaoil sí gob 'san tsúil do thabhairt dó, acht ní ann san tsúil
bhuail sí é, acht ar a chlár-eudain, agus chuir sí ar a thár-a-n-
aírde é. Rith an chailleach agus fuair greim air, agus bhí d'á
chrathadh agus d'á thachtadh, gur shaoil sé go rachfadh an
t-anam as. Bheidheadh sé marbh aici acht go dtáinig an tarbh
dubh, agus thug sé buille coise do'n chailligh, do chuir go taoibh
eile an ghleanna í. D' fhill sí arís go tapa, agus dubhairt leis an
tarbh dubh, "fág an cath idir mé féin agus Murchadh."

"Tá mise sásta," ar sa Murchadh, "acht fuair tu buntáiste
orm, nuair bhí mé ar lár le buille-ghuib ó do mháthair draoidh-
eachta." Leis sin tharraing sé an súiste agus bhuail í ann san
gclár-eudain, gur chuir sí sgread aisti gur cluinneadh seacht míle
ó'n ngleann í. Bhí madadh na n-ocht gcos sínte, amhail mar
bheidheadh sé marbh, acht nuair chualaidh sé sgread na caillighe
d'éirigh sé, agus thug léim, agus fuair greim sgornaigh ar
Mhurchadh, agus bhí 'gá thachtadh, go dtáinig an tarbh dubh le
na bheul fosgailte, fuair greim ar an madadh, agus rinne min-
midirlínidh (?) de gach uile chnáimh ann a chorp. "Bheirim
buaidh agus mo sheacht míle mallacht leis, duit," ar san chaill-
each agus thuit sí marbh os cionn madaidh na n-ocht gcos.
Tháinig an chor-ghlas ag scríoch go h-árd, agus thug sí iarraidh
ar Mhurchadh, acht bhí sé ar a choimhéad, agus bhris sé a
muinéal le buille de'n tsúiste, agus thuit sí marbh ar mhullach na
beirte eile.

"Dar m'fhocal is maith an laoch thu," ar san tarbh, "lean
mise agus taisbéanfaidh mé ciste óir agus airgid duit."

Lean Murchadh é asteach i bpoll na caillighe, agus a leithéid
d'amharc ní fhacaidh súil ariamh roimhe. Bhí bord mór de'n ór
buidhe i lár an t-seomra, agus carnán de phíosaibh óir agus airgid
air. "Anois," ar san tarbh dubh, "beir leat an oiread de'n ór
agus de'n airgiod agus bhéidheas ag teastál uait féin ar feadh do
bheatha, agus má chuireann aon duine ceist ort d'á thaoibh, abair
gur dhíol tu mise ar luach mór, óir ní fheicfidh aon duine mé ó'n
lá so amach."

"Go deimhin tá brón orm faoi sin, budh mhaith an carad thu,
acht ó thárla nach bhfuil neart air, bheirim mo mhíle beannacht
duit," ar sa Murchadh.

"Tá sporán leathair faoi an mbord, líon é go tapa, agus bí
'g imtheacht," ar san tarbh dubh.

Rinne Murchadh amhlaidh, agus nuair thainig sé amach, thuit
carnán íthire síos i mbeul an phuill agus (do) dúnadh suas é.

Bhí sé mall 'san lá nuair tháinig Murchadh a-bhaile. Bhí
buailtín an tsúiste briste. "Cia an ait a raibh tu, no cia an chaoi
ar bhris tu buailtín Pháidín Sheumais?" ar san bhean.

"Bhris mé an buailtín ag bualadh mo thairbh dhána: tháinig
tighearna as Chonnacht, agus dhíol mé mo tharbh leis, tá mé ró
shean agus ró lag le smacht do chur air."

"Cia an luach fuair tu air?" ar sise.

Tharraing sé amach an sporán mór, agus dubhairt, "féach, tá
an sporán so líonta le ór agus le airgiod. Sin an luach is mó fuair
fear ar tharbh ariamh."

"Grádh mo chroidhe thu," ar sise, "támaoid saidhbhir go
bráth."

Chaith Murchadh agus a bhean beatha shona 'na dhiaigh sin,
acht nuair bhí fhios aige go raibh an bás i bhfogus dó, chuir sé
fios ar charaid, agus d'innis an sgeul dó o thús go deireadh.
Chuaidh an sgeul ó bheul go beul, go bhfuair mo mháthair mhór
é, agus is uaithe fuair mise é.

XIX

Seághan an dá chaora.

Ann san tsean-aimsir bhí firín beaga gruagacha agus lioprach-
áin le fághail i n-Éirinn, acht dhíbir na Gaill mhallaighthe iad,

agus d'imthigh ádh na tíre leó. Tá go leór óir agus airgid faoi
an talamh i n-Eirinn ó aimsir na Lochlanach, acht ní'l fhios ag
aon duine anois cia an áit le n-a bhfághail, acht bhí eólas maith
ag na lioprachánaibh, a bhfad ó, cia an áit a raibh siad le fághail,
agus is iomdha fear d'fhágadar saidhbhir.

Ann san am sin, bhí fear óg darabh ainm Seághan O Súil-
liobháin 'na chómhnuidhe i dTurloch-mór, i ngar do Chaisleán-
a'-bharra, i gcondae Mhuigh-Eó. Do tógadh é i dtigh a mháthar-
mhór, mar fuair a athair agus a mháthair bás, nuair bhí sé
bliadhain d'aois. Nuair bhí sé i n-aois a deich mbliadhain bhí sé
na bhuachaill deas-lámhach, agus usáideach d'á mháthair-mhór
agus bhí cion mór aici air. Bhidheadh sé amuigh gach uile lá
ag tabhairt aire do na bath (buaibh) agus do na caorchaidh, agus
gheall sí dhó dá mbeidheadh sé 'na bhuachaill maith go bhfágfadh
sí dá chaora aige, nuair bheidheadh sí ag fághail bháis. Ar
maidin, lá ar na mhárach, chuaidh Seághan tríd na bailtibh,
agus d'innis do gach uile dhuine, sean agus óg, go mbeidheadh
dá chaora aige, nuair gheobhadh a mháthair-mhór bás. O'n lá
sin amach níor thug na daoine aon ainm air acht "Seághan a'
dá chaora," agus d'fhreagróchadh sé do'n ainm sin chomh maith
agus d'á ainm féin.

Bhí go maith, agus ní raibh go h-olc. Nuair bhí Seághan
cúig bliadhna déag d'aois, fuair a mháthair-mhór bás, agus
d'fhág dá chaora aige, othaisg agus molt. Ni rabhadar acht sé
míosa d'aois, agus ní raibh páirc dheas fheurmhar i bhfoigseacht
míle nach dtiubhradh Seághan a dhá chaora, agus nach gcuir-
feadh sé iad ar inbhear innti. Dá mbeidheadh cloidhe árd idir é
féin agus an pháirc, gheibheadh sé greim ar chaora faoi gach
ascall agus do bheireadh sé iad thar an gcloidhe. Ní thug na
daoine aon áird ar rud ar bith do dheunfadh Seághan, mar
shaoil siad gur amadán do bhí ann: acht budh amadán-
iarainn é!

Aon lá amháin bhí Seághan ag tiomáint asail fhallsa, agus
nuair nach siúbhalfadh sé go tapa dhó, thosaigh sé g'á bhualadh

le maide mor do bhí aige. Thárla go raibh sagart ag dul na
slighe, agus dubhairt sé, "is mór an peacadh dhuit, a Sheághain,
an t-asal bocht do bhualadh chomh millteach sin, is beithidheach
beannaighthe an t-asal, nach bhfeiceann tu lorg na croise ar a
dhruim, agus is ar asal chuaidh do Shlánuightheóir ag marcuigh-
eacht, ag dul asteach go h-Iarusalem."

"Dar m'anam," adeir seághan, "dá mbeidheadh sé ag mar-
cuigheacht ar an mbitheamhnach fallsa so, diabhal amharc
d'fheicfeadh sé go deo ar Iarusalem!"

"Go bhfóirigh Dia ort, a bhuachaill gan chéill," ar san Sagart,
"tig le ár slánuightheóir gach uile nidh do dheunamh, agus
má iarrmaoid aon nidh air deunfaidh sé dhúinn é."

"Ní chreidim focal d'á n-abrann tu," ar Seághan, "deir na
daoine gur fear naomtha thu, acht cuirfidh mé mo dhá chaora
anois anaghaidh fiche "trí-deug," má théidheann tu ag mar-
cuigheacht ar an mbitheamhnach fallsa so nach mbéidh tu ag an
gcrois-bhóthar roimh luidhe na gréine, trathnóna, gan buille
do bhualadh air, agus ni'l acht míle gearr go dti an crois-
bhóthar."

Budh fhear greannamhail an sagart agus dubhairt sé"cuir-
fead an geall leat a Sheághain," agus chuaidh sé ag marcuigh-
eacht ar an asal, agus thug aghaidh an asail ar an gcroisbhóthar.
Bhí sé ag cuimilt muinéil an asail agus ag bladar leis, le na
dheifriughadh, acht is ar éigin bhí an t-asal ag cur coise roimh
cois eile: do rachfadh seilmide chomh tapa leis.

Bhí na daoine ag teacht amach as na tighthibh, ar gach
taoibh de'n bóthar, agus ag deunamh gáire faoi an sagart agus
faoi Sheághan. Bhí Seágham amach roimh an sagart, ag greadadh
a bhos chomh cruaidh agus d'fheud sé. Bhí tom fóthanán ar
thaoibh an bhóthair, agus thosaigh an t-asal g'á ithe, agus ní
chorróchadh sé go raibh a sháith ithte aige, agus ann sin, féin,
i n-áit siúbhal do dheunamh, luidh sé síos, agus budh bheag nár
bhris sé cos an tsagairt faoi.

"Muna ndeunfaidh tu deifír mhór," ar Seághan, "tá an

geall gnóthaighthe agam, tá tu dá uair ar an mbóthar, agus ní'l
tu leath-bhealaigh go fóil."

"Biónn ádh ar amadán," ar san sagart, "agus seó dhuit
do gheall, tá níos mó de chéill ann do cheann 'ná do shaoil mé;
imthigh as m'amharc, thu féin agus d'asal, agus ná tar anaice
liom níos mó."

Léim Seághan ar an asal, thosaigh 'ga' leadradh leis an maide,
agus as go bráth leó. Bhí Seághan lúthgháireach go leór faoi an
gcaoi ar imir sé ar an sagart.

An trathnóna sin, thug Seághan an dá chaora a-bhaile leis
mar budh ghnáthach, agus chuir sé ar fosgadh iad, faoi bhinn an
tighe, agus chuaidh sé féin 'na chodladh. Tháinig an faolchu ann
san oidhche, nuair bhí sé 'na chodladh, agus mharbh sé an molt
agus d'fhág ann sin é.

Nuair chuaidh Seághan amach ar maidin, fuair sé an molt
marbh, agus chaoin sé níos mó 'na dhiaigh 'ná chaoin sé
andhiaigh a mháthar-mhór. Nuair bhí sé tuirseach ag caoineadh,
chuaidh sé chum na h-othaisge, agus dubhairt sé léithe, "ara,
a chréatúir bhoicht, nach bhfuil brón ort faoi do chéile do bheith
marbh, agus gan aon d'á phór beó acht tusa!" Nuair labhair sé
mar sin léithe, créad do rinne sí acht suidhe suas ar a taoibh-
shiar, d'fhéach sí thart, agus dubhairt sí le guth duine: "Bí
foighdeach agus tiucfaidh an molt chum beatha arís, má ghlacann
tusa mo chómhairle. Ná h-innis d'aon duine beó go bhfuil do
mholt marbh. Teirigh chum an bhaile-mhóir, agus ceannaigh
croiceann caorach leis an ollainn air. Tiucfaidh an faolchu ar
mo thóir-se anocht, acht béidh tusa le mo thaoibh, agus croiceann
na caorach ort, agus do sgian gheur ann do dheas-láimh, agus
nuair bhéarfas sé iarraidh orm-sa, cuir do sgian go dti an croidhe
ann, agus tuitfidh sé marbh. Ann sín bain amach an croidhe
agus cuimil ar theangaidh do mhuilt é, agus tiucfaidh sé chum
beatha, chomh maith agus bhí sé ariamh. Agus rud eile: tá
sparán óir i lár builg an fhaol-chú, agus ní bhéidh sé folamh go
deó, acht má leigeann tu do rún le aon duine beó, béidh tusa
agus mise agus an molt caillte go bráth."

"Grádh mo chroidhe thu," ar sa Seághan, "deunfaidh mé
gach nidh mar deir tu liom, acht nach fada gur labhair tu liom,
agus mé i m'aonar ó fuair mo mháthair mhór bás, beannacht
Dé le n-a h-anam." - Níor fheud sé tuilleadh rádh, mar
dubhairt an othaisg: "Coisg do bheul, 'sí do mháthair-mhór
atá ag caint leat, agus 'sé d'athair-mór an molt atá sínte marbh
ag binn an tighe. Tá iongantas ort faoi sinne d'fheiceál i riocht
dá chaora, acht ní bhéidh iongantas ort nuair chluinfeas tu an
sgeul. Nuair bhí do mháthair ag fághail bháis, d'fhág sí d'ualach
orrainn aire do thabairt duit-se, bíodh muid (sinn) beó no marbh,
go mbeidheá bliadhain agus fiche, agus gheallamar sin dí. Nuair
chuamar i láthair an bhreithimh mhóir, do cuireadh sinn ar ais
ann san riocht so, le n-ár ngeallamhaint de chóimhlíonadh."

"Tá mé buidheach díot," ar Seághan, "agus déanfaidh mé
gach nidh mar deir tu, agus, maidir leis an rún, feicfidh tu go
gcongbhóchaidh mé é, cidh go saoileann daoine gur amadán
mé."

Chuaidh Seághan chum an bhaile-mhóir, cheannaigh sé an
croiceann agus tháinig sé a-bhaile. Thug sé neart féir thirm
do'n othaisg, agus nuair tháinig dorchadas na h-oidhche, chuir
sé an croiceann timchioll air féin, agus shín sé le cois binne an
tighe.

"Béidh tu priachta leis an bhfuacht sul má dtagann an faol-
chu," ar san othaisg, "suidh astigh le cois na teineadh go
gcluinfidh tu "má má" uaim-se."

Chuaidh sé asteach, chuir sé síos teine, agus shuidh sé féin
síos, ag smuaíneadh ar gach uile nidh thárla dhó. Bhí codladh
ag teacht air, nuair chualaidh sé "má má" ó'n othaisg, agus
amach leis. "Deun deifir," ar sise, "tá sé ag teacht." Chaith
Seághan an croiceann air, agus luidh sé síos le cois binne an
tighe. Níor bhfada go dtáinig an faolchu, acht nuair shaoil sé
greim d' fagháil ar an othaisg thug Seághan sáthadh dhó, gur
chuir sé an sgian trid a chroidhe, agus thuit sé marbh.
D'fhosgail sé a bholg ann sin, agus bhain sé amach an croidhe,

agus chuimil sé ar theangaidh an mhuilt é, agus d'éirigh an
molt suas, chomh maith agus bhí sé ariamh.

Nuair bhí an molt agus an othaisg ag pógadh achéile, chuar-
taigh Seághan, agus fuair sé an sporán óir; bhí an sporán sin
níos luachmhaire 'ná iomlán condae Mhuigh-Eó, óir ní bheidheadh
sé falamh go deo!

Bhí cómhrádh fada idir Sheághan agus an dá chaora. Dubh-
airt an othaisg leis go mbeidheadh dá uan aici gach uile
bhliadhain, agus nach mbeidheadh aon uan 'san aonach leath
chomh maith leó. "Má chuireann aon duine tuairisg ort cia an
athair do bhí aca, abair nach bhfuil fhios agad. Teirigh chum do
leabuidh anois, agus ar maidin amárach tig leat a innseacht do
na cómharsannaibh gur mharbh tu an faolchu do tháinig ag
brath ar do dhá chaora, agus do bhí ag deunamh slaid mhóir ar
chaorchaibh na tíre. Geobhaidh tu moladh mór, go speisealta
ó'n sagart, mar mharbh sé mórán uan air; ní bhéidh aon
chómhrádh eile agam leat, no go mbéidh mo chómhairle ag
teastál uait."

"Tá cúpla focal agam-sa le rádh leis," ar san molt, "budh
é Páidín Eamoin an faolchu; is cuimhin leat gur crochadh é
seacht mbliadhna ó shoin, faoi Fhéilim Mac Gríomh do
mharbhadh, agus faoi a chuid caora do ghoid. Nuair chuaidh
sé i láthair an bhreithimh mhóir, do cuireadh ar ais ar an
tsaoghal so é, i riocht faolchu, ar feadh seacht mbliadhain, agus
anois tá sé ceangailte i lár Locha-Dearg i riocht uillphéiste, agus
béidh sé ann sin go deireadh an domhain."

"Tá cuimhne mhaith agam air," ar Seághan, "is beag nár
bhain sé an chluas díom aon lá amháin, nuair chuaidh mé le
nead do thóruigheacht ar a thalamh."

"Teirigh do chodladh anois, ní'l aon fhocal eile agam le rádh,"
ar san molt.

Ar maidin go moch, chuir Seághan an dá chaora i bpáirc fhéir
ghlaís, agus an sin chuaidh sé go tigh an tsagairt, agus d'innis

dó gur mharbh sé faolchu an oidhche aréir. Níor chreid an
sagart é, agus dubhairt sé, "imthigh a-bhaile a bhitheamhnaigh,
fuair mé mo sháith mhagaidh uait féin agus ó d' asal, seal gearr
o shoin."

"Dar m'anam tá mé ag innseacht na fírinne glaine, bhí mo
dhá chaora ar fosgadh binne an tighe, agus tháinig sé ag brath
orra, nuair chuir mé mo sgian go croidhe ann, agus níor fhág
mé putóg ann a bholg nach bhfuil caithte ar an talamh anois,
i ngar do bhinn an tighe."

"Béidh mé ag gabháil an bealach sin faoi cheann uaire no dó,"
ar san sagart, "agus má tá tu ag innseacht bréige dham, bris-
fidh mé gach uile chnámh ann do chorp."

Chuaidh Seághan tre na bailtibh, agus d' innis sé an sgeul
dóibh. Chreid cuid aca é, acht bhí amhras ar chuid eile aca.
Tháinig cuid díobh leis, chum an tighe, agus chonnairc
siad an faolchu marbh, agus níor bhfada go raibh teangtha
go leór ag bogadh, ag moladh Seághain an-dá-chaora. Nuair
tháinig an sagart, dubhairt sé, "bheirim maitheamhnas
duit faoi chleas-magaidh an asail, agus seo dhuit píosa óir
bhuidhe."

"Ni'l ór ná airgiod ag teastál uaim, tabhair do bhochtaibh
na parráiste é, d'fhág mo mháthair-mhór roinn d' ór agus d'
airgiod agam."

"Tabhair dham do lámh, dar m' fhocal is buachaill fearamhail
thú," ar san sagart, agus chraith sé lámh leis, agus dubhairt
sé leis na daoinibh bhí i láthair, "budh chóir dhaoibh meas
mór do bheith agaibh ar Sheághan, rinne sé maith mhór 'san
bparráiste nuair mharbh sé an beithidheach millteach sin. Deun
poll agus cuir ann é."

An cheud-lá de chéid-mhi an earraigh, bhí dá uan ag
othaisg Sheághain, agus ní fhacaidh aon duine i n-Éirinn
ariamh aon uan do bhí leath chomh breágh leó. Bhí ollann
orra do bhí leath-throigh ar faide, agus í chomh mín leis an

tsíoda is míne. Nuair bhí siad sé míosa d'aois, thug sé iad
chum an aonaigh, agus ní raibh fear d' á bhfacaidh iad nach
ndearnaidh tuairisg cá'r b' as iad. Dubhairt Seághan go raibh
an othaisg 'san mbaile aige féin. Ní raibh feilméar ná ridire-
caorach i bhfoigseacht dá fhichid míle, nach dtáinig le
amharc do bheith aige ar othaisg Sheághain, agus bhí siad
réidh airgiod ar bith do thabhairt uirri, acht ní dhíolfadh
Seághan í.

Gach uile bhliadhain tar éis sin, do bhidheadh dá uan ag an
othaisg, acht budh uain bhoinionna do bhí ionnta uile, agus bhí
brón mór ar na feilméaraibh faoi sin.

Chuaidh Seághan ar aghaidh go maith ar feadh cúig bliadhain.
Do gheibheadh sé luach mór ar na h-uain (h-uanaibh) gach
bliadhain, agus cheannnaigh sé feilm bheag gach uile bhliadhain,
agus bhí go leór talmhan aige nuair bhí sé fiche bliadhain d'
aois, agus ní raibh cailín óg i bhfoigseacht fiche míle dhó, nach
raibh i ngrádh leis. Acht tháinig athrughadh mór ar Sheághan.
An trathnóna roimh aois a bhliadhain agus fiche, dubhairt an
othaisg leis: "béidh tu bliadhain agus fiche amárach, agus ní
bhéidh do chúram orm-sa ná ar d' athair-mór níos faide; tá an
geallamhaint do thugamar cóimhlíonta, agus rachamaoid chum
suaimhnis shíorruidhe. Ar maidin amárach geobhaidh tu marbh
sinn ag binn an tighe. Deun poll doimhin, agus folaigh sinn
ann."

Bhí bron mór ar Sheághan, agus dubhairt sé, "budh
mhaith liom dul libh, brisfidh mo chroidhe le brón agus le
uaigneas."

"Ni thig leat dul linn," ar san othaisg, "ní'l d'am saoghalta
caithte, tá bliadhanta fada rómhad fós."

An trathnóna sin thug Seághan an dá chaora a-bhaile leis,
agus chuir sé iad faoi fhosgadh binne an tighe, acht níor chodail
sé támh. Ar maidin, go moch, chuaidh sé amach, agus fuair sé
an dá chaora marbh. Rinne sé poll mór doimhin, agus d'fholaigh
sé iad ann.

"Anois," ar sé, leis féin, "tá mé bliadhain agus fiche d' aois
andiú, agus béidh deoch biotáile agam mar gheall air sin, agus
le mo bhrón do dhíbirt."

Chuaidh sé chum an bhaile-mhóir, agus cheannaigh sé crúisgín
biotáile, agus tháinig sé a-bhaile. Thosaigh sé ag ól, agus níor
bhfada go raibh sé dall ar meisge. Tháinig cómharsa asteach
chuige, thosaigh sé ag caint leis, agus leig sé amach rún an dá
chaora. Chuaidh an sgeul ó bheul go beul go raibh sé ag gach
uile dhuine 'san bparráiste.

Ar maidin, bhí an sporán óir imthighthe uaidh, agus níor stad
sé de'n ól gur chaith sé gách uile phighin d'á raibh aige, agus
'na dhiaigh sin do bhidheadh sé ag dul ó bhaile go baile, mar
leath-amadán, ag tóruigheacht ruid le n' ithe.

Anois, an fear críona no amadán do bhí ann?

XX

An chailleach Bhéarach.

Bhí cailleach ann, agus is fad ó bhí, agus dá mbeidheadh sinne
an uair sin ann, ní bheidheadh sinn ann anois; bheidheadh sgeul
úr no sean-sgeul againn, agus níor dhóighe sin 'ná bheith gan
aon sgeul!

Bhí an chailleach an-tsean, agus ní raibh fios a h-aois' aici
féin ná ag duine ar bith eile. Bhí bráthair agus a bhuachaill ag
siúbhalóideacht aon lá amháin, agus tháinig siad asteach go teach
na caillighe Béaraighe.

"Go mbeannuighidh Dia ann so," ar san bráthair.

"Go mbeannuighidh an fear ceudna dhuit," ar san chailleach,
"sé do bheatha, suidh síos ag an teine agus deun do ghoradh."

Shuidh an bráthair síos agus nuair bhí a ghoradh deunta go

maith aige, thosaigh sé ag caint 's ag cómhrádh leis an t-sean-
chailligh.

"Muna bhfuil dochar dam fiafruighe dhíot budh mhaith liom
fios fhághail ar d' aois, mar tá 's agam go bhfuil tu an-tsean."

"Ní dochar ar bith dhuit fiafruighe dhíom," ar san chailleach,
"freagróchaidh mé thu chomh maith agus thig liom. Ní'l aon
bhliadhain ó tháinig mise ann (chum) aois nach marbhaighinn
mart, agus nach gcaithfinn cnámha an mhairt suas ar an lota tá
os do chionn, má 's maith leat fios do bheith agad ar m' aois-se,
tig leat do bhuachaill do chur suas ar an lota agus na cnámha do
chómhaireamh."

B' fhíor an sgeul. Chuir an bráthair an buachaill suas ar an
lota agus thosaigh sé ag cómhaireamh na gcnámh, agus leis an
méad cnámh do bhí ar an lota ní raibh achar (áit go leór) aige
ar an lota le n-a gcómhaireamh, agus dubhairt sé leis an
mbráthair go gcaithfeadh sé na cnámha chathamh anuas ar an
urlár, nach raibh achar aige ar an lota.

"'Nuas leó," ar san bráthair, "agus congbhóchaidh mise
cuntas orra ann so ó íochtar."

Thosaigh an buachaill ag cathamh anuas, agus thosaigh an
bráthair ag sgríobh síos, go raibh sé bunáite tuirseach, agus
d'fhiafruigh sé de'n buachaill an raibh siad i g-ionnsuidhe (beag-
nach) cómhairthe aige; agus d'freagair an buachaill an bráthair
anuas de'n lota nach raibh coirneull de'n lota folmhuighthe go
fóil.

"Má 's cúrsaidh mar sin é, gabh anuas de'n lota agus caith
na cnámha suas arís," ar san bráthair.

Tháinig an buachaill anuas, agus chaith sé na cnámha suas,
agus bhí an bráthair chomh críona ag teacht asteach dó, agus do
bhí sé ag dul amach.

"Nuair nach bhfuil fios d' aois' agam," ar san bráthair leis
an gcailligh, "tá 's agam nach bhfuil tu go dti an trath so gan
iongantais fheiceál ar feadh do shaoghail, agus an t-iongantas is

mó do chonnairc tu riamh innis damh-sa é, má sé do thoil é."

"Chonnairc mé iongantas amháin do chuir íongnadh mór
orm," adubhairt an chailleach.

"Aithris dam é," ar san bráthair, "má 's é do thoil é."

"Bhí mé féin agus mo chailín, lá amháin, amuigh ag bleághan
na mbó, agus bhí sé 'na lá breágh aoibhinn agus bhí mé tar éis
ceann de na bath (buaidh) do bhleághan; agus nuair thóg mé
mo cheann, dhearc me tharm taobh mo láimhe chléithe dhíom,
agus chonnairc mé duibheachán mór ag teacht os mo chionn
ann san spéir. "Deun deifir," arsa mé féin, leis an an gcailín,
"go mblighfidh sinn na bath go h-aibéal (tapa) no béidh sinn
fliuch báidhte sul ma sroithidh sinn a-bhaile, leis an bhfearrthain."
Bhí bruith-á-ladhair (deifir áidhbheul) orm-sa agus ar mo chailín
leis na bath do bhleaghan, sul má bhfuigheadh sinn an cith, mar
shaoil mé féin gur cith do bhí ag teacht, agus ar tógbháil mo
chinn dam arís dhearc me tharm, agus chonnairc mé bean ag
tigheacht chomh geal le eala bruaich na toinne. Chuaidh sí
tharm mar sinneán gaoithe, agus an ghaoth do bhí roimpi bhí
sí ag breith uirri, agus an ghaoth do bhí 'na diaigh níor fheud sí
teacht suas léithe. Níor bhfada go bhfacaidh mé andhiaigh na
mna dá mhaistín agus da shlait d'á dteangaidh casta timchioll a
muinéill agus caor teineadh as a mbeul; agus chuir mé íongnadh
mór ann sin. Agus andhiaigh na madadh chonnairc mé cóiste
dubh, agus cuingir capall 'gá tarraing. agus bhí caoir-teineadh
gach aon taobh as an gcóiste. Agus ag dul tharm de'n cóiste,
sheas na beithigh, agus chuir rud éigin alagur (guth no fuaim
gan chéill) as, ann san gcóiste, agus sgannruigh mé, agus
tháinig laige-beó orm, agus nuair tháinig mé ar ais as an laige
mhothaigh mé an glór ann san gcóiste arís, ag fiafruighe dhíom
an bhfacaidh mé rud an bith ag gabhail tharm ó tháinig mé ann
sin; agus d'innis mé dhó mar tá mise ag innsint duit-se, agus
d'fhiafruigh mé cia é féin, no créad is brigh do'n bhean agus do
na maistínibh do chuaidh tharm.

"Mise an Diabhal, agus sin dá mhaistin do chuir mise
andhiaigh an anam' sin."

"Agus bhfuil dochar dam fiafruighe," ar sa mise, "cad é
an choir rinne an bhean sin nuair bhí sí ar an saoghal."

"Bean í sin," ar san diabhal, "thug sganall ar shagart,
agus fuair sí bás i stáid pheacaidh mhairbh, agus ní dhearnaidh
sí aithrighe ann, agus muna dtigeann na maistínidh suas léithe
sul má dtigeann sí go geataibh flaithis tiucfaidh an mhaighdean
ghlórmhar agus iarrfaidh sí impidhe ar a h-aon mhac maith-
eamhnas do thabhairt di, ann a cuid peacadh, agus geobhaidh sí
párdún dí, agus béidh mise aisti (caillfidh mé í). Acht má
thigeann na maistínidh suas léithe sul má dtéidheann sí go dti an
flaitheas, is liom-sa í."

Thiomáin an diabhal mór a bheithigh agus d'imthigh sé as
m'anc (m'amharc) agus tháinig mé féin agus mo chailín a-bhaile,
agus bhí mé trom tuirseach brónach ag cuimhniughadh ar an
taisbeánadh do chonnairc mé, agus chuir mé íongnadh mór ann
san iongantas sin, agus luidh mé ar mo leabuidh ar feadh trí lá,
agus an ceathramhadh lá d'éirigh mé an-chlaoidhte lag, agus ní
gan ádhbhar, mar bean ar bith d' fheicfeadh an taisbeánadh do
chonnairc mise bheidheadh sí liath ceud bliadhain roimh a
h-aois do bheith caithte."

"An bhfacaidh tu aon iongantus eile ann d'am?" ar san
bráthair leis an gcailligh.

"Seachtmhain 'réis mo leabuidh d'fhágbháil fuair mé litir ag
innsint dam go raibh carad liom marbh agus go g-caithfinn dul
chum na sochraide. Ghluais mé féin chum na sochraide, agus ar
dul dam go teach-an-chuirp bhí an corp ann san gcónra (cómhra)
agus bhí an cónra leagtha síos ar an gcrócar, agus chuaidh
ceathrar fear faoi an gcrócar go n-iomchróchadh siad an cónra,
agus ní raibh siad ionnánn gaéth do thabhairt do'n chrócar de'n
talamh. Agus tháinig ceathrar eile agus níor fheud siad a
chorrughadh de'n talamh. Bhí siad ag tigheacht, duine ar
dhuine, go dtáinig dá 'r 'eug, agus go ndeachaidh siad faoi an
gcrócar, agus níor fheud siad a thógbháil.

Labhair mé féin, agus d'fhiafruigh mé de na daoinibh do bhí
ar an socraid cad é an sórt ceird do bhí ag an bhfear so nuair bhí
sé ar an tsaoghal agus h-innseadh dham gur maor do bhí ann.
Agus d' fhiafruigh mé de na daoinibh do bhí ann sin, raibh aon
mhaor eile ar an sochraid. Tháinig ann sin ceathrar fear nach
raibh aithne ná eólas ag duine ar bith do bhí ar an sochraid,
orra, agus dubhairt siad liom gur ceathrar maor do bhí ionnta.
Agus chuaidh siad faoi an gcrócar, agus thóg siad é mar thógfá
greim lócháin, agus d'imthigh siad leó, chomh tiugh, geur, agus
d'fheud siad cos do thógbháil. Bhí siúbhal maith fútha, agus bhí
coiscéim bhreágh fhada agam féin, agus bhain mé amach 'na
ndiaigh, agus ní raibh fios ag mac-máthar cia an áit a raibh siad
ag dul leis an gcorp, agus bhíomar ag imtheacht agus ag sír-
imtheacht go raibh an oidhche agus an lá ag sgaramhaint o
chéile, go raibh an oidhche ag tigheacht dubh dorcha dannartha,
go raibh an capall glas ag dul ar sgáth na cupóige, go raibh an
chopóg ag imtheacht ar teitheamh roimhe,

Go raibh na freumhacha dul faoi an talamh,
Na duilleóga dul 'san speir,
An capall glas ag teitheadh,
Agus mise liom féin.

Ar dearcadh tharm díom ní raibh aon ar an sochraid im'
dhiaigh acht beirt eile. Do buaileadh síos an mhuinntir eile, agus
ní raibh siad abalta tigheacht leath-bhealaigh, cuid aca do thuit
i laige agus cuid eile do fuair bás.

Ar dhul chum cinn dam dá choiscéim eile ar m' aghaidh, bhí
mé astigh i gcoill dhorcha fhliuch fhuair, agus d'fhosgail an
talamh agus slugadh síos mé i bpoll dubh dorcha, gan mac-
máthar ná inghean-fhir ann mo ghoire na ann mo ghaobhar,
gan fear mo chaointe ná mo shínte le fághail, gur chaith mé mé
féin ar mo dhá ghlúin, agus bhí mé ann sin ar feadh ceithre lá, ag
guidhe suas go Dia mo thabhairt as sin go luath agus go tapa.
Agus leis an gceathramhadh lá tháinig poll beag mar chró na

snáthaide ar choirneull de'n áras a raibh mé ann; agus bhí mé
ag guidhe i gcómhnuidhe, agus bhí an poll ag meudughadh lá ar
lá. Ar an seachtmhadh lá mheudaigh sé chomh mór go bhfuair
mé amach as.

Thug mé do na boinn ann sin, nuair fuair mé mo chosa liom, ar
an taoibh amuigh ag dul a-bhaile. An méad do shiúbhail mé aon
lá amháin ag leanamhaint na cónra, chaith mé cúig seacht-
mhainidh ag tigheacht ar ais an bealach ceudna, agus nach
bhfeiceann tu féin anois go bhfuair mé ádhbhar le bheith críon,
sean, aosta, liath, agus mo shaoghal ag giorrachan, ar an dá
ghábha sin a raibh mé ann."

"Is maith cruaidh an chailleach thu i gcómhnuidhe," ar san
bráthair.

XXI

An Luragán Dubh, agus an Fathach Dearg.

Ann san tsean-aimsir a bhfad ó shoin, bhí Righ 'na chómh-
nuidhe i dtaoibh ó thuaith d'Eirinn. Bhí clann mhac agus inghean
aige, acht fuair siad uile bás, acht aon mhac agus aon inghean
amháin. Níor fhás an mac orlach ó bhí sé deich mbliadhain
d'aois, mar chuir gabha-dubh faoi draoidheacht é, agus bhíodh
sé 'na luidhe i gcliabhán 'san seomra a bhfuair a mháthair bás
ann.

D'fhás an inghean go raibh sí 'na cailín áluinn, agus do bhí an
oiread meas' ag an righ uirri agus go bhí aige an an tsúil do bhí
ann a cheann.

Bhí fathach mór i n-Albain dar' bh ainm an Fathach Dearg,
agus chualaidh sé trácht ar inghin áluinn an righ, agus tháinig
sé go h-Eirinn, agus d'fhuadaigh sé leis í, i n-aimhdheóin a
h-athar agus a chuid saighdiúr. Thug sé leis go h-Albain í, agus

chongbhaigh sé dúnta suas, ar feadh aon bhliadhain déag í, ann
a chaisleán, 'gá bualadh, agus ag tabhairt droch-láimhsighthe
dhí.

Bhí croidhe an righ briste le brón. Thairg sé na mílte púnt
do'n té sin do bhéarfadh a inghean ar ais chuige, acht ní raibh
aon mhaith ann. Ní thiubhradh an fathach dó í ar shaidhbhreas
an domhain.

Ní raidh aon bheann ag an bhFathach Dearg ar urchar no ar
bhuille cloidhimh, níos mó 'ná do bheidheadh aige ar bhuille
thráinín, agus budh é tuairm na ndaoine nach raibh a bheatha ar
iomchar leis féin, mar fuair sé an oiread sin de bhualadh agus
do mharbhóchadh na ceudta. Do fágadh marbh é go minic, acht
thigeadh sé chum beatha arís; má ta naoi mbeatha ag an gcat,
bhi naoi míle beatha ag an bhFathach Dearg.

Aon lá amháin tháinig sean-chailleach go caisleán an righ;
dubhairt sí go raibh sgeul aici do chluais an righ do chuirfeadh
lúthgháire ar a chroidhe, agus nach bhfeudfadh sí an sgeul
d'innseacht do dhuine ar bith acht do'n righ féin. Tugadh í go
seomra an righ, agus nuair d'imthigh an seirbhiseach, dhún sí an
dorus agus chuir sí glas air.

"Tabhair maitheamhnas dam, a righ," ar sise, "acht ní thig
liom mo theachtaireacht d'innseacht acht do d' chluais féin.
Tháinig mé ó d'inghín, atá faoi gheur-chrádh ag an bhFathach
Dearg, ann a chaisleán i n-Albain. Ní'l acht aon fhear amháin
beó le d'inghean do shaoradh, agus is é sin do mhac féin, an
Luragán Dubh atá ann san gcliabhán bliadhain agus fiche. Teirigh
anois chum do ghabha dubh, agus abair leis cloidheamh dá
fhaobhar do dheunamh do d' mhac atá ag dul ag troid leis an
bhFathach Dearg, i n-Albain. Seó dhuit buidéilín a bhfuil roinn de
m' fhuil-se ann, agus abair leis an ngabha trí bhraoin d'fhuil
mháthar Chaoilte do chur ar an gcloidheamh, nuair bhéidheas sé
'g á chruadhughadh. Nuair bhéidheas an cloidheamh réidh
tabhair chugam-sa é. Treóraigh mé anois go seomra do mhic,
caithfidh mé cómhrádh dheunamh leis."

Threóraigh an righ an chailleach go seomra an Luragáin
Dhuibh, d'fhág ann sin í, agus d'imthigh go cearda (ceardcha)
an ghabha-dubh, gan fhios d'aon duine ann san gcaisleán. Nuair
bheannaigh sé asteach chum na cearda, chuir an gabha fáilte
roimhe, agus dubhairt "is mór an chúis onóra dham mo righ do
theacht asteach ann mo chearda bhoicht."

"Tosaigh anois," ar san righ, "agus deun cloidheamh dá
fhaobhar do m' mhac, tá sé dul ag troid leis an bhFathach Dearg
i n-Albain, is é sin d'fhuadaigh m'inghean áluinn leis aon
bhliadhain deug o shoin, agus tá a dearbhráthair dul anois d'á
saoradh."

"O! a righ," ar san gabha-dubh, "deunfaidh me cloidheamh
chomh maith agus thig liom, acht ní'l aon mhaith i gcloidheamh-
aibh an domhain anaghaidh an fhathaigh sin, mar nach bhfuil
a bheatha ar iomchar leis, agus ní'l sé le bheith claoidhte acht
leis an aon rud amháin, 'sé sin le cloidheamh do cóimheagadh (?)
le trí braontaibh d' fhuil mháthar Chaoilte, agus ní bhfuighidh tu
sin ar do ríoghacht."

"Tá an fhuil sin ann mo sheilbh," ar san righ, "tosaigh,
thusa, agus deun an cloidheamh."

Fuair an gabha-dubh an chruaidh, agus nuair bhí sí dearg ar
an inneóin, agus é 'gá bualadh le casúr trom, dubhairt sé leis an
righ, "anois caith na braonta air." Rinne sé amhlaidh, agus
lean an gabha do'n obair go raibh an cloidheamh deunta.

An t-am do bhí an righ leis an ngabha, bhí an chailleach
ag caint le n-a mhac. "Anois," ar sí, leis an Luragán,
"tá tu bliadhain agus fiche ann san gcliabhán, agus saoilim
gur mithid duit do dheirbhshiúr do shaoradh ó'n bhFathach
Dearg."

"Tá fhios agad nach dtig liom sin do dheunamh gan do chong-
namh-sa," ar seisean, "agus má tá tu úmhall le sin do thabh-
airt dam, ní bhéidh mé móimid eile ann san gcliabhán."

"Léim amach," ar san chailleach, "go gcuirfidh mé athrugh-
adh ort béidh d'athair ann so gan mhoill le cloidheamh dá

fhaobhar duit, agus tá trí braonta de m'fhuil-se ann san gcloidh-
eamh, agus na bíodh eagla ar bith ort roimh an bhFathach
Dearg."

Léim sé amach ar an urlár, chomh aérach le geirrfhiadh
Márta. Bhí a ghruag chomh dubh leis an bhfiach, agus í ag
sguabadh síos ar an talamh. Budh é sin an fáth ar gáireadh an
Luragán Dubh air. Tharraing an chailleach slaitín draoidheachta
amach, bhuail trí bhuille air, agus le casadh do láimhe, bhí sé
níos mó 'ná sé troighe ar áirde, agus leathan dá réir, agus é
gleusta mar budh chóir do mhac righ. Nuair d' fheuch sé ann
san sgáthán do bhí crochta ar an mballa, níor aithnigh sé
é féin, agus dubhairt sé, "ní mise an Luragán Dubh, agus ní'l
fhios agam cia mé."

"Is tu fíor-mhac an righ," ar san chailleach, "agus is tu
tá ceaptha leis an bhFathach Dearg do chlaoidh, bhí fhios
agam sin, sul má rugadh thu, agus béidh mé i láthair lá an
chatha."

Tháinig an righ ar ais leis an gcloidheamh deunta, agus
nuair d'fhosgail sé dorus seomra a mhic, agus nuair chonnairc
sé an fear breágh mór i n-éinfheacht leis an gcailligh, bhí
iongantas mór air. "Cá bhfuil mo mhac, an Luragán Dubh?"
ar sé.

"Tá sé 'na sheasamh ann do láthair," ar san chailleach,
"nach bhfuil cuma na maitheasa air, ó d'imthigh tu?"

"Ní chreidim gur ab é mo mhac atá ann," ar san righ.

"Tig leat bheith cinnte dhe," ar san mac, "b' éigin dam
bheith mo luragán go mbeidhinn bliadhain agus fiche d'aois, agus
anois tá neart ceud fear ionnam, agus claoidhfidh mé an Fathach
Dearg chomh luath agus rachas mé ag troid leis."

"Bíodh long réidh dhó faoi cheann trí lá," ar san chailleach,
"acht caithfimid bheith glic agus an rún chongbháil againn féin.
Tabhair do mhac amach anocht ar an dorus atá i gcúl an chais-
leáin, chomh luath agus thuitfeas an oidhche, tarr timchioll an
chaisleáin go dti an dorus mór agus lorg (buail) é, agus

abair leis na searbhfóghantaibh gur ab é seo do mhac, atá
andhiaigh teacht' ó'n spáin. 'San am sin cuirfidh mise lorgadán
ann san gcliabhán cosmhuil leis an Luragán Dubh. Béidh sé
marbh, agus tig leat a rádh go bhfuair sé bás obann, agus ann
san gcaoi sin ní bhéidh aon amhras ar bith ar na daoinibh
i dtaoibh an sgéil."

"Dar m'focal deunfad mar deir tu," ar san righ, "mar feicim
gur maith an cara thu, bhfuil rud ar bith ann d'fheudfainn
a dheunamh dhuit-se?"

"Ni'l, acht mo chómhairle do ghlacadh," ar san chailleach,
"agus béidh mé réidh ar bhruach na fairrge le dul libh go
h-Albain."

D'imthigh an chailleach, ann sin, gan fhios d'aon duine ann
san gcaislean acht do'n righ agus d'a mhac.

An oidhche sin, tar éis dorchadais na h-oidhche, thug an
righ an mac amach ar an gcul-dorus agus thart chum an doruis
mhóir. Bhuail sé go dian, agus nuair d'fhosgail an doirseóir,
dubhairt sé, "is é seó mo mhac is sine ata andhiaigh teachta ó'n
Spáin."

Chuir an doirseóir fáilte roimhe, agus níor bhfada go raibh
an sgeul i mbeul gach uile dhuine ann san gcaisleán. Thug an
righ a mhac go seomra breágh, acht níor bhfada gur fhill sé ar
ais le rádh go raibh an luragán bocht marbh ann san gcliabhán.
Ní raibh mórán cúmha 'na dhiaigh, acht do cuireadh é mar budh
chóir.

Dhá lá 'na dhiaigh sin, fuair an righ long agus loingseóiridh,
agus chuir sé fuagradh amach go raibh a mhac do tháinig as an
Spáin, ag dul go h-Albain, le troid leis an bhFathach Dearg,
agus go mbudh mhaith leis comhluadar na n-uasal do bheith leis.
Nuair bhí an long réidh, tháinig sluagh mór le dul go h-Albain,
leis an righ. Nuair bhíodar ar bord na luinge, chonnairc an righ
an chailleach ag teacht chum an bhruaich, agus í gleusta i
gculaidh ghlais. "A righ mhóir," ar sise, "an leigfeá do
shean-mhnaoi dul leat." "Tarr ar bord," ar san righ. Tháinig

sí ar bord ann sin, d'árduigheadar na seólta, agus thugadar
aghaidh ar Albain. Nuair thángadar go dti an cuan, d'fhágadar
an long ag na loingseóiridhibh agus chuadar féin go dti caisleán
an Fhathaigh Dheirg.

Bhí balla mór daingionn timchioll an chaisleáin, agus ní raibh
air acht aon gheata amháin. Bhí an Fathach ag feuchaint amach
as fhuinneóig, agus nuair chonnairc sé an sluagh mór ag an
ngeata, d'fhiafruigh sé de ghuth uathbhásach, "cía sibh féin, no
cad tá uaibh?"

Labhair an righ, agus dubhairt, "is mise righ as Éirínn, agus
tá mé ag iarraidh m' inghine alúinn', agus muna gcuireann tu
amach í, tá mo mhac ann so, agus saorfaidh sé í le n-a chloidh-
eamh."

Tháinig an Fathach amach, agus cloidheamh mór ann a láimh.
Tharraing an mac righ a chloidheamh dhá fhaobhar, agus
d'ionnsaigheadar a chéile. Throideadar fad trí uair, gan gearr-
adh ná sáthadh thabhairt dá' chéile. Tháinig fearg ar an
bhFathach agus dubhairt sé, "is tu an fear is fearr do sheas
ariamh ann mo láthair, acht caithfidh mé do mharbhadh," acht
ní raibh an focal as a bheul gur sgoilt an mac righ a chloigionn.
"A! A!" ar san Fathach, "tá nimh ann do chloidheamh, no
tá sé measgtha le fuil mháthar Chaoilte!"

Tháinig an chailleach i láthair, ag greadadh a bos, agus
dubhairt, "is mise máthair Chaoilte, agus tá bród orm faoi.
Tabhair buille eíle dhó, a mhic an righ, agus cuir críoch ar an
bhfealltóir, is le feall do mharbh sé mo mhac, fíor-laoch Chon-
nachta." Bhain an mac righ an chloigionn dé ann sin, agus
thuit sé marbh. Tharraing an chailleach sgian dubh amach, agus
bhain sí an croidhe as an bhFathach Dearg, agus dubhairt,
"béarfaidh mé é seo a-bhaile liom go Connachtaibh, mar chomh-
artha buaidhe do na daoinibh."

Chuaidh an righ agus a mhac asteach ann san gcaisleán, agus
thugadar amach an righ-bhean áluinn. Níor fheud sí labhairt le
teann-áthas, go bhfacaidh sí an tsean bhean 'san gculaidh ghlais.

Rith sí chuici agus phóg sí í, agus dubhairt sí, "O! a athair 'is
i seó an bhean-uasal d'oibrigh amach mo shaoirse, agus thug
meisneach agus solás dam ann mo dhaoirse. Muna mbeidheadh í,
do bheidhinn marbh a bhfad ó shoin. Thug sí roinn d' fhuil
a croidhe féin ar mo shon, agus ní'l fhios agam cia an
cúitiughadh bhéarfas mé dhí."

"Ní'l aon chúitiughadh ag teastál uaim" ar sise. "Tá sásadh
agam faoi bhás mo mhic do mharbh an Fathach Dearg le feall, an
rud nár fheud sé a dheunamh le neart. Rachaidh mé anois chum
suaimhnis, mar tá fhios agam go bhfuil an fealltóir marbh."

Tháinig an righ agus a chuideachta ar ais go h-Éirinn, agus
rinne sé fleadh mór do mhair seacht lá agus seacht n-oidhche,
agus bhí fáilte ann roimh saidhbhir agus roimh bocht.

Seal gearr 'na dhiaigh sin, tháinig mac righ ó'n Spáin agus
phós sé an inghean áluinn, agus phós mac an righ inghean righ
na Spáine, agus bhí bainfheis ann san gcaisleán, do mhair fad
míosa. Bhí mé féin ag dul na slighe, agus fuair mé neart le n-ithe
agus le n-ól.

AN SGEULUIDHE GAODHALACH

CUID III

LE DÚBHGLAS DE h-ÍDE, LL.D.

(An Chraoibhín Aoibhinn)

XXII

Goll agus Bhean Mhór.

Inghean áird-rígh Ghréige (do) chuir cuntas chuig Fionn, go
raibh cáil mhór ar Fhiantaibh Éireann, nach raibh lucht-fiadhaigh
ar bith chomh maith leó, acht go gcuirfeadh sí geall ar bith leó,
go ndeunfadh sí féin teach agus áras i nÉrinn, a-gan-fhios
dóibh.

Ó'n lá fauradar an cuntas so go dti an lá (ar) casadh leó í,
bhíodar uile ar an tóir. Bhí a madraidh agus a gconraite (conairte)
aca, agus a gcuid gadhar ag tóruigheacht.

Bhíodar 'na suidhe, an lá so, ar chnocán bán, agus na gadhra
agus na madraidh ar an tóir tríd na gleanntaibh timchioll orra,
nuair d'éirigh sí rompa, agus bhí a leath-thaobh aici chomh dubh
leis an ngual, agus budh mhire í na seabhac ar coill. D'imthigh
sí féin, agus na madraidh as a diaigh, agus ní raibh fhios aca cá
ndeachaidh sí agus le méad agus rinne sí siúbhal, (i. e. leis an

méad siúbhail do rinne sí) ar feadh an laé cailleadh na madraidh,
agus ní raibh aon mhadadh tháinig ar ais acht Bran.

Agus í suaidhte sáruighthe fliuch
Ag gul go caoin a's ag sgread go cruaidh (truagh).
"Is cosmhúil, a choileáin," do ráidh Fionn,
"Go bhfuil ár gcineamhain de'n tsaoghal i gcontabhairt cruaidh."

Tháinig an bhean mhór suas ann sin, ann a bhfiadhnuise, agus
thosaigh ag caint leó, - an bhean budh bhreágha bhí ar an
domhan, - agus thug sí cuireadh dinéir d'Fhionn agus d'á
chómhluadar, ann san áras do bhí deunta aici.

Ní raibh uatha acht cuireadh an dinéir d'fághail; bhí ocaras
orra. Chuadar léithe, agus fuaradh réidh dóibh suipéar maith.
Bhí gach uile shórt d'á bhfoillfeadh, aca, le n'ithe agus le n'ól.

Nuair bhíodar tar éis a suipéar d'ithe, ann sin dubhairt an
bhean mhór leó go mbudh cheart dóibh dul a' codladh; agus
dubhairt siad go mbudh mhaith leó cead fhághail, má bhí áit aici
le n-a n-aghaidh. Thug sí asteach i seomra iad, agus fuair sí
leabuidh réidh dhóibh, agus bhí togha na leabuidh aici. Agus
nuair bhí siad uile ann a gcodladh tháinig sí buil (?) (i. e. mar a
raibh) Fionn, agus d'fhiafruigh sí dhé an bpósfadh sé í.

Dubhairt Fionn léithe go bposfadh sé i, acht go raibh deirbh-
shiúr Ghoill pósta cheana aige, "agus má phósaim thu anois,
marbhóchaidh Goll mé féin agus thu féin."

"Cá bhfuil Goll 'na sheasamh?" adeir sí.

"Tá Goll," ar Fionn, "i mBinn Éadair Mághgeamhlaigh (?)
ag faire cuanach (cuan), taobh shuas de Bh'l'ath-cliath."

(D'imthigh sí ann sin uaidh, agus thuit Fionn 'na chodladh).

Nuair fuair sí iad uile ann a gcodladh, cheangail sí iad, agus
nuair bhí siad uile ceangailte aici, d'imthigh sí féin go dti an áit
a raibh Goll, agus d'fág sí an cailín do bhí aici ag cúmhdach na
bhFiann, le faitchios go sgaoilfeadh aon duine iad.